Læknaneminn - 01.04.1994, Blaðsíða 50

grannra og sverra taugaþráða í substantia gelatinosa
marki hvernig verkjaboð er endanlega túlkað áður en
það er sent áfram eftir uppleiðslubrautum í mænu
(tractus spinothalamicus lateralis að mestu en einnig
eftir lemniscus medialis og tractus spinoreticularis)
upp til heilans. Heilinn hefur veruleg áhrif á hvað
verður um verkjaboðin og þá ekki einungis hvemig
sálinbregst við. Það hefur nefnilega verið sýnt fram á
að hemlataugar eru til staðar í gráa efninu umhverfís
innra vökvakerfi heilans.
Þarna eru m.a. taldar staðsettar viðtækjastöðvar
morfína og endorfína, en þessar stöðvar senda svo
boð eftir hemlandi fráleiðslubrautum niður í afturhomið
með skilboðin: “hingað og ekki lengra!” Önnurboðefni
eru þarna einnig að störfum, svo sem serótónín, enda
margt sem bendir til þess að minnkun á serótóníni í
heila tengist auknu sársaukaskyni og minnkandi
áhrifum verkjalyíja.
Eins og að framan er getið þá eru langvinnir verkir
mannskemmandi og í raun hefur verið talað um
hönnunargalla í mannskepnunni hvað þetta varðar.
Ymislegt bendir til þess að flest dýr önnur hafí ekki
langvinna verki heldur Ioka verkjaportin á óþarfa
(þ.e. langvinn) verkjaboð, þau berast einfaldlega
ekki upp til vitundarinnar. Margt er á huldu um eðli
langvinnra verkja. Þó er vitað að úttaugaskemmdir
geta valdið truflunum á starfshæfni mænu e.t.v. í
kjölfar hrörnunar grannra taugaþráða I bakhorninu,
breyttu vægi boðefna eins og efnisins Pé (=Péfni) og
kólesystókíninis. Hvorutveggja hefur svo í för með
sér skemmd í skynkerfinu. Hvernig
þetta á sér stað er ekki enn Ijóst.
1 heilanum er verkjaboð sent til
tveggja meginstöðva I stúkunni
(thalamus) áður en þau komast til
vitundarinnar. Þar er verkurinn
greindur eftirtegund og staðsetningu
annars vegar og í tilfinningaþætti
hins vegar. Boð um tegund og
staðsetningu fara I hliðlæga hluta
stúkunnar meðan tilfinningaþáttur
þeirra lendir í miðlæga hlutanum.
Jafnvægi milli beggja hluta
stúkunnar (þ.e. á milli "gamla" og
"nýja" kerfísins) (21) er því forsenda
eðlilegs verkjaskyns.
Talið er að grádreifm (nitjan;
formatio reticularis) í
mænukylfunni gegni lykilhlutverki sem hemlastöð
verkjaboða alls staðar að en forsenda þess hlutverks er
óskemmdar skynbrautir og eðlilegt boðskyn. Þannig
getur kramin eða slitin taug eða þá streita annars vegar
truflað starf bremsunnar og valdið auknum verkjum
meðan hins vegar hvatning grófra taugaþráða (A-p)
(nudd, raförvunarmeðferð [RÖM]) getur auðveldað
hemlunarboðin sem magnast og verkur m innkar. Þegar
um taugaskemmdaverk (t.d. vegna þrýstings á taug
frá æxli hryggjarbolsþófa eða ífarandi æxlisvaxtar I
taug) er að ræða minnkar mjög eða hverfur boðhæfni
sverra taugaþráða, hliðgáttin opnast og
verkj aboðskapur grannra þráða verður al lsráðandi þar
eð bremsunni hefur slegið frá. Verkur, doði og
skyntruflanir í kj ölfar taugaskemmda stafa frá truflun
á eðlilegu taugastarfí og/eða breyttum boðum í
miðtaugakerfmu.
Sálrænir þættir hafa mikil áhrif á verki en þeir eru
afar sjaldan meginorsök þeirra. Streita magnar og
leiðir til aukningar verkjaaukandi boðefna. Sumir
telja að þessi efni geti, í tengslum við vöðvaspennu
(oft ranglega nefndir vöðvabólga!) leitt til staðbundins
æðasamdráttar sem svo eykur enn verkinn og
vítahringur fer af stað. I kjölfar þessa verða svo
starfrænar truflanir sem viðhalda verknum.
UIM BOÐNEMA OG BOÐEFNI
Talið er að “hvellir” bráðaverkir berist fyrst og
fremst með grönnum, lítt myelíniseruðum S-þráðum en
verkjadeyfing í heila, öndunarhemlun, miosis,
nautn, hægari garnahreyfingar (hægðatregða)
verkjadeyfing í mænu, vanlíðan, ofskynjanir,
(miosis, ondunarhemlur),
verkjadeyfing (óvíst hlutverk hvað manninn
varðar)
“vanlíðan"
í heilastofni; (? hóstastillandi verkun)
k (kappa)
8 (delta)
ct (sigma)
>i/ (epsilon)
Tafla 5. Morfínviðtæki - yfirlit.
Viötæki Ahrif
p (my)
44
LÆKNANEMINN 1 1994 47. árg.