Læknaneminn - 01.04.1994, Page 113

í fyrsta lagi er það ánægj an af því að sj á hvað hægt
er að gera með tækninni, hvers maðurinn er megnugur.
Þetta er ánægja „tæknifríksins", hliðstæð ánægju
drengsins, sem leikur sér að rafknúinni járnbrautalest
eða nýju tölvuforriti. Slíkrar ánægju verður vart meðal
ýmissa vísindamanna, einkum í Bandaríkjunum, og
knýr þá áfram í stöðugri öflun nýrrar tækniþekkingar
ogtæknibúnaðar.
Þá má nefna mjög mikilvægan þátt, en það er
hreinlega sannleiksást vísindamannsins, sem er að
svala forvitni sinni. Það er þessi kraftur, sem er
frumhvöt allra sannra vísinda, að athuga sannleikann,
kanna hann, faðma hann að sér hreinan og ómengaðan.
Segjamá, að sannleiksástineðaþekkingarleitin sé eitt
affrumgildum mannsins, enda hefurhúngert hannað
þvi sem hann er, valdamesta spendýrinu á jörðinni.
Stundum er haldið fram kenningunni um hlutleysi
vísinda, sem getur birst í þeirri mynd, að í vísindum
séu engir gildisdómar, né séu nokkrir gildisdómar
„sannanlegir" í vísindum. Einnig birtist hún í þeirri
mynd, að hlutverk vísindamannsins sé eingöngu að
afla þekkingar og rannsaka, ekki að taka siðferðilegar
eðapólitískarákvarðanir. Vísindamaðurinngeturlagt
spilin á borðið andspænis stjómmálamanni, sé hann
kallaður til ráða, en hann leggur sem slíkur ekkert mat
á það, hvernig eigi að nota þekkinguna. A það má
einnig benda, að unnt er að nota allar upplýsingar bæði
til góðs og ills. Segjum t.d., að við vitum að ákveðinn
maður er með ofnæmi fyrir býflugnastungum, þannig
að margar stungur geta leitt til dauða hans. Þá má nota
þessa vitnesku til þess að bjarga manninum, eða vara
hann við, ef við vitum að hann kemur hættulega nálægt
býflugnabúi. En einnig má nota sömu vitneskju til
þess að myrða hann, t.d. með því að setja nokkrar
árásargjarnar býflugur nálægt honum.
I þriðja lagi kemur við sögu önnur frumhvöt
mannsins, en það er gróðavonin. Menn sjá ýmiss
konar möguleika á því að græða á gentækni, og nú
þegar eru geysimiklir ijármunir í húfi í gentækniiðnaði
í ýmsum löndum. Miklar vonir eru bundnar við
framtíðina í þessu tilliti.
Síðast en ekki síst má benda á vonina um ýmsar
úrbætur í mannlegum málefnum, einkum vonina um
bætta heilsu manna og þar með betra, ánægðara og
hamingjusamara mannfólk og mannlíf. Hér er um að
ræða framfarir í læknavísindum á mörgum sviðum,
t.d. framleiðslu nýrra og áhrifamikilla lyfja á ódýrari
hátt en áður, lækningu ákveðinna sjúkdóma, t.d.
erfðasjúkdóma og arfgengra sjúkdóma,
forvarnaraðgerðir af ýntsu tæi, greiningu sjúkdóma
og margt fleira. Ennfremur má nefna notkun gentækni
á öðrum sviðum, sem vikið verður að hér á eftir.
Andstaða gegn óheftum rannsóknum í líftækni
stafar í fyrsta lagi af ýmsum trúarsjónarmiðum, eins
og nefnt var hér að framan. Einnig kemur hér til
hræðslan við hið óþekkta, að maðurinn fari að fikta við
eitthvað sem hann skilur ekki og veit ekkert urn h vaða
afleiðingar það getur haft: rnaður á ekki að leika sér að
eldinum, sérstaklega ef maður veit ekki hvernig hann
hegðar sér. Þá eru margir hræddir við of mikið vald
mannsins. Hann getur misbeitt þessu valdi vegna
gróðasjónanniða, vegna trúarofstækis eða öfgakenndra
stjórnmálaskoðana, vegna kynþáttahaturs eða af
einhverjum öðrum meira eða niinna annarlegum
hvötum. I tengslum við þetta síðastnefnda atriði má
nefna hræðsluna við persónunjósnir, við að ákveðnir
menn hafi aðgang að of mikilli þekkingu og of náinni
um aðra menn, sem misnota má í ýmsum tilgangi.
A það má benda, að jafnvel þótt margir séu hræddir
við nútíma gentækni og möguleika þá, er hún hefur
upp á að bjóða, þá stundum bæði við mennirnir og
náttúran sjálf í vissum skilningi gentækni. Náttúran
skapaði lífíð upphaflega með „gentækni“, og þessi
„gentækni“ náttúrunnar heldur áfram, með sífelldri
þróun tegunda og aðlögun að ytri skilyrðum, og
breytingum á ytri skilyrðum. Maðurinn beitir
„gentækni" þegar hann ákveður að eignast börn, eða
þegar hann ræktar skrautfíska, ný hundaafbrigði,
nýjar korntegundir o.s.frv. Höfuðmunurinn á þessari
tækni og því sem venjulega gengur undir nafninu
„gentækni“ er, að síðamefndatækninermeðvitaðri um
sjálfa sig, beitir markvissari aðferðum sem snerta
sjálfan grundvöll erfðanna, og er reist á ákveðinni
fræðilegri undirstöðu er gerir hana mun öflugri og um
leið mun „hættulegri“ en þá fyrrnefndu.
Með þessi atriði í huga munum við nú skoða
nokkur meginatriði gentækninnar og siðferðilega
þýðingu þeirra. Rúmsins vegna verður hér stiklað á
stóru og aðeins drepið á nokkur miki 1 væg úrlausnarefni
og rök.
HUGO-ÁÆTLUNIN
Arfgengi allra lífvera ákvarðast af svokölluðum
genum eða erfðaþáttum, sem eru staðsett í litningum
í frumukjömum. I hverri eðlilegri mannsfrumu eru 23
LÆKNANEMINN 1 1994 47. árg.
103