Læknaneminn - 01.04.1994, Síða 115

keðjunni, óháð erfðalegri þýðingu þeirra. Þetta kort
má setja fram með mismikilli „upplausn“ (þ.e.
nákvæmni); með minnstu upplausn sýnir það
bandmynstur á litnisþráðunum, en með mestu upplausn
sýnir það bókstaflega hina raunverulegu kirnaröð í
viðkomandi geni.
ERFÐAVERKFRÆÐI
Framfarir í gentækni byggjast að verulegu leyti á
því, að fundin hafa verið enzým eða hvatar, sem gera
kleift að kljúfa gen út úr DNA keðju hvaða lífveru sem
er, breyta þeim og tengja inn í aðrar keðjur. Þessi
enzým eru eins konar „skæri“ og „lím“, sem nota má
til þess að „leika sér“ með gen á óteljandi vegu, með
því að klippa þau í sundur, endurtengja og setja inn í
aðrar lífverur og breyta þannig eiginleikum þeirra.
Sú þekking, sem HUGO áætlunin og aðrar hliðstæðar
áætlanir, bæði varðandi menn, dýr, plöntur og örverur,
munu færa okkur, býður þannig upp á ýmsa möguleika
fyrir gena- eða erfðaverkfræði.
NOTKUN GENTÆKNI
Gentækni er notuð á ýmsum sviðum, og má þar
nefna landbúnað, umhverfisvemd, iðnað, lyijaiðnað
og læknisfræði. Einnig hefur hún verið notuð í
afbrotafræði, eins og vel er þekkt, og í ýmiss konar
fræðilegum rannsóknum. Þannig hafa rannsóknir á
erfðamengi mannsins þýðingu í mannfræði, málfræði
og fornleifafræði, og geta (í tengslum við rannsóknir
á genum annarra tegunda) einnig varpað ljósi á
þróunarsöguna og kenningar um þróun lífsins.
LANDBÚNAÐUR
Unnt hefur verið að setja utanaðkomandi gen í
plöntur og tré og stjórna því hvar og hvenær þessi gen
tjá sig í viðkomandi plöntu eða tré. Sem dæmi má
nefna tómata, sem mygla síður en „venjulegir“
tómatar. Unnt hefur verið að stjóma etýlenframleiðslu
i þeim með gentækni, þannig að hún er minni en í
venjulegum tómötum, en það er etýlen, sem orsakar
myglu í grænmeti. Einnig hefur verið kleift að gera
plöntur harðgerari gegn skordýraeitri, bakteríum,
skordýmm, kulda og frosti eða meó breyttu sykur-
fitu- eða próteininnihaldi. Erfðakort yfir ýmsar
trjátegundir eru langt á veg komin, sem auðvelda
tegundagreiningu og ræktun tegunda með sérstökum
eiginleikum.
Menn hafa einnig gert sér far um að kortleggja
erfðir ýmissa dýrategunda, bæði til þess að fá betri
ff æðilegan skilning á samspilinu á milli erfða, starfsemi
frumna og umhverfis og til þess að stuðla að
hagkvæmari landbúnaðarframleiðslu. Þettahefurverið
reynt t.d. með því að rannsaka, hvernig erfðir hafa
áhrif á ónæmi dýra gegn ýmsum sjúkdómum og
hvemig unnt er að örva vöxt og mjólkurframleiðslu
dýra. Þannig gæti vaknað sá möguleiki, að flytja gen,
er orsakar ónæmi í nautgripategund gegn hættulegri
sýkingu, yflr í aðra nautgripategund. Einnig má velta
því fyrir sér, hvort unnt sé að einangra og flytja gen,
er valda hraðari vexti t.d. svína, yfir í ákveðna
svínastofna. Gentækni hefur einnig verið beitt að
einhverju marki í fiskeldi. Vísindamenn eru yfirleitt
sammála um það, að unnt sé að skapa „betri“ dýr með
gentækni, þótt nota verði þessa tækni hér, eins og
annars staðar, með ítrustu varúð. Loks má nefna, að
hugsanlegt er að koma mannlegum genum í t.d. svín,
þannig að svínakjöt fái ákveðna eiginleika.
Siðferðileg vandamál hér eru ef til vill ekki eins
mörg og víða annars staðar. En það kann t.d. að vekja
ógeð hjá mörgum að setja mannleg gen í húsdýr,
jafnvel þótt gen sé í sjálfu sér ekkert annað en ákveðin
sameind, sem er mna níturbasa. Einnig kemur hér við
sögu sjónarmiðið að ekki megi afmá mörk á milli
náttúrulegra tegunda. Sömuleiðis vakna hér ýmis
umhverfisvandamál, þar sem hugsast getur að
erfðabreyttar lífvemr komi til með að fjölga sér úti í
umhverfmu án þess að mannshöndin geti stjórnað
því. A hinn bóginn eru kostir þessarar tækni í mörgum
tilvikum ótvíræðir, og hún getur haft gífurlega
efnahagslega þýðingu.
UMHVERFISVERND
A síðari árum hefur líftækni verió notuð í auknum
mæli til þess að hreinsaýmis eiturefni og úrgang, sem
er að fmna í náttúrunni af ýmsum ástæðum. Einn
helsti kostur lífrænna hreinsunaraðferða er talinn sá,
að þær eru mun ódýrari en t.d. efnafræðilegar eða
brennsluaðferðir. Slíkmeðhöndlunerkölluð„lífrænar
endurbætur" (bioremediation). Notaðar eru örverur,
t.d. gersveppir og aðrar sveppategundir, en þó einkum
bakteríur, sem geta ummyndað ýmis hættuleg
efnasambönd í óskaðleg, eins og koldíoxíð eða vatn.
LÆKNANEMINN 1 1994 47. árg.
105