Andvari - 01.01.1988, Side 59

ANDVARI
HARMLEIKJASKÁLDOG PRÉDIKARI
57
réttsýni sinni og valdsmennsku og fórnar í blindni þeirri mannveru sem
honum er kærust. Kamban dregur af miklum næmleik upp mynd þeirra
andstæöu hvata sem togast á í meistara Brynjólfi og reka hann út í ógæfuna,
svo að maður fínnur í senn til þeirrar skelfingar og vorkunnsemi sem spakur
maður segir aðal tragískrar lifunar. Brynjólfur biskup verður sannarlega
ekkert ofurmenni í meðförum Kambans, heldur dæmi um takmarkanir
mannlegs mikilleika, líkt og þeir Ödipús konungur og Lér urðu í höndum
sinna höfunda.
Eins og fyrr er á drepið verður dvöl Guðmundar Kambans í Ameríku árin
1915—17 til þess að hann endurfæðist sem skáld. Ameríkuvistin hefur ugg-
laust verið mörkuð vonsvikum, en afleiðingar hennar eru engu að síður
jákvæðar: rómantísk hula æskuáranna sviptist burt í þeim nöpru vindum sem
blása í samfélagi auðhyggju og arðráns og Kamban heldur aftur til Danmerk-
ur með ný yrkisefni að vinna úr, nýjan tilgang fyrir skáldskap sinn. Hann
birtist nú sem ótrauður baráttumaður réttlætis og mannúðar sem vill vekja
sljóa samvisku samborgaranna, opna augu þeirra fyrir þeirri ógæfu með-
bræðranna sem þeir bera sjálfir ábyrgð á með sjálfshyggju og sinnuleysi.
Dauðarefsingar, og raunar allar refsingar, eru honum sérstakur þymir í
augum, eins og Marmari, Vér morðingjar og Ragnar Finnsson bera glöggt
vitni um; þær eru skýrasta dæmið um tvöfeldni og siðferðilega rotnun þess
samfélags sem með eigin ófullkomleik hrindir mönnum út á glæpabrautina og
varpar síðan allri sök á þá sjálfa. Guðmundur Kamban gengur langt í því að
sýkna hinn sakfellda og þó að boðskapur hans eigi sem slíkur samúð skilið
þá er litlum vafa undirorpið að hin göfuga barátta varð skáldskap hans sjálfs
að lokum lítt til framdráttar. í verkum eins og Ragnari Finnssyni, Pess vegna
skiljum við, Stjörnum öræfanna og Sendiherranum frá Júpíter gerist prédik-
arinn æ fyrirferðarmeiri og frekari við skáldið og mannþekkjarann. Persón-
umar verða einfaldaðar og litlausar táknmyndir, málpípur hugmynda og
viðhorfa; veruleikamyndin svarthvít; boðunin aðalatriðið, listin þjónn hins
góða málstaðar. Því fer auðvitað víðs fjarri að Kamban sé að þessu Ieyti einn á
báti; þetta voru tímar mikilla stéttaátaka og ekkert óeðlilegt við það þó að
skáld og listamenn létu hrífast af baráttunni. Er t.d. dálítið athyglisvert að
samtímamaður Kambans og öllu frægari skáldbróðir, Bertolt Brecht, fer að
ýmsu leyti ekki ósvipaða braut: leggur um skeið list sína undir í þágu
hugsjóna og þjóðfélagslegrar gagnrýni, en rís síðar í fulla hæð sem harm-
leikjaskáld í leikritunum um Galileo Galilei og Mutter Courage. Á líkan hátt
lánaðist Guðmundi Kamban ekki heldur að skapa á ný fullgóðan skáldskap
fyrr en honum tókst að hrista af sér klafa prédikarans og finna sér yrkisefni í
voldugan harmleik. Pað er fjarri mér að vanmeta gildi hins raunsæislega
ádeiluskáldskapar fyrir skáldþroska Guðmundar Kambans; ádeilan fyllti list
hans nýjum þrótti og dýpt og hjálpaði honum að brjótast út úr uppdagaðri