Andvari - 01.01.1988, Síða 138

136
MATTHlAS VIÐAR SÆMUNDSSON
ANDVARI
Uppreisn og þýtur í þörmum
Eins og áður segir lá formföst tvíhyggja til grundvallar allri hugsun um heiminn
í samfélagi 19du aldar. Kom það ekki síst fram í afstöðu manna til kynlífs og
ástar, mannlegrar þrár, kennda og hvata. Á því sviði reyndist hefðin undarlega
lífseig. Verk sem að öðru leyti voru byltingarkennd eru þannig rótföst í hugar-
fari fyrri tíðar um kynferði og persónuleika. Er það til vitnis um valdið sem hver
og einn þarf að glíma við og kemur skýrast fram í þögnum eða eyðum bók-
menntanna. Vald sem er að meira og minna leyti ómeðvitað einstaklingum.
Sé horft aftur í tíðina verður ljóst að líkaminn sem slíkur hefur nánast verið
ósýnilegur innan íslenskra bókmennta. Yfir honum hefur ríkt einskonar bann-
helgi. Hann hefur verið bústaður tilfinninga eða hugmynda, haft tiltekið tákn-
gildi, vísað til annars en eigin veruleika, verið gagnsær. Höfundar hafa ýmist
þagað um hið líkamlega eða þakið það með málskrúði. Ástæðan er fólgin í sið-
fræði tvíhyggjunnar sem tengdi hold og kynferði hinu óhreina og illa. Hvatir
brutu í bága við félagslega reglufestu og hugmyndir um rökvísan, heildstæðan
persónuleika.
í hefðbundinni sagnagerð 19du aldar taka líkamlegar hvatir ávallt á sig mynd
sértækra eða abstrakt ástríðna. Oft er lýst uppreisnargjörnum og ofsafengnum
tilfinningum en þær eru þá að jafnaði undirgefnar hugmyndum um stöðugt og
merkingarríkt sjálf. Sundurleitar og samhengislausar þrár ganga upp í rök-
rænni formgerð, persónuleika. Oft er risið gegn samfélagi þar sem tilfinningum
er útskúfað og mannlegum veruleika sundrað. Uppreisnargildið er þó takmark-
að því yfirleitt eru söguhetjurnar undarlega litlausar og óljósar. Persónusköp-
un Jóns Thoroddsen er sígilt dæmi um það. í sögum hans eru aukapersónur til
muna margbrotnari og áhugaverðari en söguhetjurnar, loftkenndar og fjarlæg-
ar.
í verkum Jóns og margra annarra heldur söguformið þránum í skefjum. Pótt
höfundar gagnrýni menninguna er ádeila þeirra til hálfs og í skötulíki. Hin fé-
lagslega upplausn er skipulögð innan bókmenntalegs forms sem meðal annars
byggist á hugmynd um kerfisbundinn persónuleika og guðfræðilegan heim. Af
þeim sökum er höfundunum um megn að lýsa mannlegum þrám á „raunhæfan“
hátt. Gerist þær aðgangsharðar um of þróast frásögnin í átt til táknsæis eða
skrúðmáls. Þeir geta í orði kveðnu hafnað skipan heimsins en ekki guðfræði
sálarlífsins. Innan þess mynda þrárnar skipulegt stigveldi sem grundvallað er á
viðteknum andstæðum.
Persónur þessara verka bíða einatt ósigur og tortímast andlega og/eða líkam-
lega. Ástæðan er ekki einungis sú að uppreisn sé að mati manna vonlaus frá
upphafi. Meðvitað val höfundarins skiptir ekki höfuðmáli. Ósigurinn er öðru
fremur afleiðing þekkingarháttar sem höfundi var um megn að brjótast undan