Tímarit Máls og menningar - 01.09.1988, Síða 66

Tímarit Máls og menningar
8. Eg lýsi Odipusarflækju sálgreiningarinnar í þessum fleyguðu samtengingum til
að undirstrika að samkvæmt Freud er sálarlíf mannsins fleygað, aðgreiningin í kyn-
in tvö er síðasti hnúturinn sem hertur er að mótun barnsins í samfélagsveru.
Samkvæmt Lacan er málið „Hinn“, eða þriðji „aðilinn", það sem gerir tilurð
sjálfsins mögulega. Málið býr manninn til en ekki öfugt. Það er ekki „ég“ en það
gerir „mig“ mögulega - verður mín tjáning, mín vitund (ekki dulvitund, hún hefur
sitt eigið, annars konar ,,mál“). Málið gerir samskipti möguleg en orðin eru ekki
mín, heldur rödd „hins“ í „mér“.
Málið er táknkerfi sem er til áður en barnið verður til, málið er flókið kerfi að-
greininga en hið yfirskipaða tákn, tákn föðurins, er fallosinn. Fallosinn er tákn dul-
vitundarinnar fyrir hið heildstæða, hið heilsteypta, andstæða hins margræða,
splundraða og óræða. Fallosinn er jafnframt tákn aðskilnaðarins, missisins, þess
sem við getum haft - eða ekki haft - en aldrei runnið saman við. Að gangast undir
lögmál föðurins er að ganga málinu og siðmenningunni á hönd, viðurkenna að-
skilnaðinn, vöntunina sem tilvistarlegt hlutskipti sitt. Venjulegt fólk gengur að hinu
firrta eðli málsins, en þeir „afbrigðilegu" gera það ekki til fulls.
9. Sálgreiningin (Lacan, Kristeva) setur upp eftirfarandi líkan (einfaldað): þegar
barnið uppgötvar að móðirin getur ekki fullnægt bæði þörf þess og þrá, uppgötvar
það jafnframt að hún er ekki almáttug, hana skortir eitthvað. Hvað? Ekki „mig“
eins og „ég“ er. Það sem móðirin kann að þrá er fallos og barnið vildi breytast í
hann svo að það yrði það/sá sem móðirin þráir. Hugmyndin um „fyrirmyndarsjálf"
er undanfari og undirbúningur undir tilurð yfirsjálfs (á Ödipusarstiginu). Þegar
barnið gefur þessa hugmynd uppá bátinn, er það tilbúið til að taka við „hinurn",
málinu. Það viðurkennir að ekki er hægt að „vera fallos“, aðskilnaðurinn er veru-
leikinn, draumurinn um samruna heyrir þránni til.
Samkvæmt Lacan flýr hinn geðveiki aðskilnaðinn, geldinguna, með því að sam-
sama sig fallosinum, taka sér stöðu hins almáttuga. Hinn afbrigðilegi forðast geld-
inguna með því að taka sér stöðu sem viðfang hvatanna (móðurinnar/föðurins), sá
sem hvatirnar beinast að, ekki sá sem hefur þær. Hinn „afbrigðilegi" ímyndar sér að
hann gæti verið tækið til þess að svala fýsnum „hins“.
Heitasta ósk sadistans er að viðfang hans vilji kvölina, vilji vera undirgefið - og
valdabarátta vilja gegn vilja breytist í sátt, einn vilja. A þann hátt fengi sadistinn
viðurkenningu á hinum klofnu hvötum sínum, viðurkenningu sem hann þráir en
getur aldrei fengið. Vegna þess að á meðan viðfangið lifir, er vilji þess alltaf ótrygg-
ur og getur hvenær sem er ógnað sjálfsskilningi kvalarans. Endanlegur sigur fæst
aðeins með því að eyða vilja/lífi viðfangsins - og það er jafnframt hinn endanlegi
ósigur sadistans.
Texti persónunnar Ólafs Haraldssonar er oft látinn renna á milli þessara tveggja
mynstra.
10. Sjá Harald Matthíasson: Setningaform og stíll, bls. 91. Rvk. 1939.
11. Fyrirlesturinn sem þessi grein byggir á var upphaflega fluttur á Laxnessþingi í
320