Tímarit Máls og menningar - 01.09.1988, Síða 89

Myndir á Sandi
menningarlega í náttúru, því tilviljunarkennda í nauðsyn. Hlutverk slíkra
samsamana hefur yfirleitt verið að réttlæta ákveðið valdakerfi, gera hags-
muni þess að lögmáli, algildri reglu. En þau hafa einnig verið uppreisnar-
tæki og orðið kúguðum hópum eða menningarkimum tilefni til samsemd-
ar, vakið með þeim samkennd.
Slík var raunin hér á landi er raunsæisleg sagnagerð kom fram um og eft-
ir 1880. Með henni var valdið sem bjó í opinberri orðræðu og verið hafði
óhugsað, næsta ómeðvitað, dregið í efa, gildi hennar og viðmið vefengd.
Uppreisnin kom fram í ýmsum kollsteypum innan hefðbundinna tákn-
kerfa. Menn höfnuðu í sjálfu sér ekki viðtekinni merkingarmyndun heldur
snéru gildum hennar á haus, táknmyndir skiptu um táknmið: +/- varð að
-/+. Ný félagsleg myndhvörf voru sköpuð og þau einkenndu metnaðar-
fulla sagnagerð að miklu leyti fram á nýja öld: skáldskap raunsæis er fól í
sér grundvallarlegt óraunsæi.
Samtímis hófst þróun er stefndi í aðra átt. Stigveldi áðurnefndra sviða
tók að riðlast. Séu sögur Gests Pálssonar, Tilhugalíf og Vordraumur, born-
ar saman kemur mikilvægur munur í ljós. I Tilhugalífi rofnar hin rök-
bundna frásögn undir lokin þegar lýst er dauða söguhetjunnar; þá um-
myndast textinn í skáldlega mynd af miskunnarleysi lífsins og náttúrunnar.
I Vordraumi er slík myndfærsla samslungin frásögninni allri. Náttúran er
aflvaki fjölda mynda sem umlykja og tákngera hina sögulegu framvindu án
afláts. Persónurnar eru líkt og í Tilhugalífi ímyndir ópersónulegra afla en
andstæðukerfi þeirra er undirgefið myndmálinu, samspili þess og lýsingar
mannlífs. Myndmálið er með öðrum orðum ekki einangraður textaþáttur,
málskrúð eða til áhersluauka, heldur forsenda merkingar og hluti af form-
gerð. Samband sagnanna lýsir þannig hreyfingu til hins myndræna; frásagn-
arsviðið er að þoka úr forsæti, breyting að verða á fyrrnefndu stigveldi.
Dæmið sýnir feril Gests Pálssonar sem rithöfundar og um leið almenna
þróun frá sögulegri formgerð til myndhverfðrar formgerðar. I skáldsögum
og smásögum síðari tíma þjónar frásögnin oft á tíðum táknrænum mynd-
um eða þá hugmyndalegum andstæðum, átökum og samspili merkingar-
kerfa. Oft er hún rofin, sveigð af leið eða leyst upp í innantóm orð, höfð til
málamynda, rökhyggja hennar brotin niður á meðvitaðan hátt. I slíkum
verkum falla myndsvið og þemasvið iðulega saman.
Hefðbundnir textar byggjast á tímaréttri frásögn er oft nær hámarki í
ákveðnum atburði, hvörfum, afhjúpun. I nútímatextum er algengt að
fléttugerð sé í lágmarki. Þess í stað eru þeir ofnir saman líkt og ljóð úr innri
hliðstæðum og andstæðum. Persónurnar hreyfast þá umhverfis þematíska
þungamiðju og myndhverfast án afláts í stílnum, sundurleitar og án fastrar
merkingar. Af þeim sökum er formgerðin miðleitin eða sjálfhverf. Við-
343