Tímarit Máls og menningar - 01.09.1988, Síða 117

arheimi á tímanum kringum heimsstyrj-
öldina fyrri, þekktu andrúmsloftið.
Arni Sigurjónsson hefur áður rætt hug-
myndafræði þessara manna ítarlega í
doktorsritgerð sinni Den politiske Lax-
ness (Stockholm 1984), síðarmeir í
nokkuð breyttri íslenskri gerð undir
heitinu Laxness og þjóðlífið (Reykjavík
1986). Halldór gerir efninu góð skil og
forðast ýmsar öfgar, sem mér virtust
lýta framsetningu Árna. Meðal annars
hætti Árna til að vilja sjá hugmynda-
heim fyrrnefndra manna og þeirra líka
sem nánast fasískan eða nasískan. En
það er augljós tímaskekkja, og mjög ó-
sanngjarnt.
Þessir menn voru að vísu íhaldssamir.
Þeir voru á móti stéttabaráttunni, sem
var farin að gera vart við sig í hinu ís-
lenska þjóðfélagi, stundum einnig van-
trúaðir á flokkapólitík og þingræði. En
sameiginlegt áhugamál þeirra var að
forða íslenskri menningu undan klofn-
mgi og upplausn í kjölfari erlendra
menningarstrauma. Þeir vildu að
minnsta kosti að reynt yrði að samlaga
útlent við innlent, svo að úr yrði sam-
ræmd heild við hæfi íslensku þjóðarinn-
ar og erfðamenningar hennar.
Lykilorðið er að áliti Halldórs Guð-
mundssonar þjóðerni: „Kannnski er
bara einn rauður þráður í hugmynda-
fræði þeirra, þ.e. þjóðernishyggjan.
Avallt er talað um ,okkur Islendinga’ og
hlutskipti ,okkar’ og verkefni, og oft
vísað til þjóðareinkenna einsog um vís-
indalegar staðreyndir sé að ræða.“ (48)
Það er vitnað í Ágúst H. Bjarnason:
>,Utþrá er honum dauðasynd, því fyrir-
heitna landið er ávallt þitt eigið land.“
(55) Til menntamannsins Hermanns
Glasers sækir Halldór lýsingu á svipuðu
viðhorfi „einsog það birtist í Austurríki
um aldamótin síðustu“: „Andspænis
Umsagnir um bækur
nýlendustefnu, harðsvíruðum kapítal-
isma, tæknibyltingu og stéttaátökum,
reynir hópurinn sem gefur tóninn að
(. . .) búa sér til verndað svæði fyrir þau
samfélagslegu og siðferðilegu gildi sem
eru glötuð eða í þann mund að glatast"
(59). „Islenskum menntamönnum ald-
arfjórðungi síðar er mæta vel ljóst að
þetta verk er vonlaust hvað flest ríki
meginlandsins áhrærir, en það er einsog
þeir hafi gert sér vonir um að Island
greti orðið slíkt verndarsvæði, ekki síst í
krafti einangrunar sinnar.“ (59; reglu-
breyting P. H.)
Slíkt tal er Halldóri Laxness eitur í
beinum á tíma Vefarans. Sjálfur er hann
nútímamaður í húð og hár. I æ róttæk-
ari blaðagreinum þeim sem hann birti
um þessar mundir (obbinn af þeim var
endurprentaður í safninu Af menníng-
arástandi, Reykjavík 1986) hefur hann
brennandi áhuga á því að íslensk alþýða
fái sem fljótast að njóta verklegra og
andlegra nýjunga, sem skáldið hefur
komist í kynni við á meginlandinu. I
Raflýsing sveitanna frá mars 1927, bein-
ir hann geiri sínum meðal annars að
mönnunum kringum V'óku, tímariti
„afturhaldsamra siðvandlætara, sem far-
ið er að koma hér út og á að vera ,handa
Islendingum’ og fræða menn um hinstu
rök allrar tilveru“. Hann hnussar
háðskur að þessum „þjóðernisspeku-
löntum“ heima við.
I ljósi þessarar herferðar er forvitni-
legt að skáldið skyldi innan skamms
birtast sjálfur sem hinn heitasti þjóðern-
issinni. Halldór Guðmundsson hefur að
vísu ekki séð ástæðu að fylgja honum á
þeirri braut, eftir Vefarann. En mig
langar í þessu sambandi að vitna t
nokkrar klausur úr Alþýðubókinni
(1929), sem Laxness samdi á Banda-
ríkjaárum sínum 1927-1929, en sú bók
371