Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2017, Side 22

21
með því að samsama sig því.19 Þannig tekst þeim sem þjáist af melankólíu
að halda í þann sem er farinn, en á kostnað eigin vellíðunar þar sem ástin
er blandin árásargirni sem beinist í kjölfarið inn á við.
Freud ítrekar þann þátt sem viðlíka samsömunarferlar eiga í tilurð
sjálfsins í „Sjálfinu og dulvitundinni“ („Das Ich und Das Es“) frá árinu
1923. Þar heldur hann því fram að „sjálfið mótist að miklu leyti í gegnum
samsamanir“ – af sama meiði og þær sem birtast með svo skýrum hætti í
upplifun hins melankólíska – „sem koma í stað sambands sem gefið hefur
verið upp á bátinn í dulvitundinni.“20 Hér vísar Freud sérstaklega í mik-
ilvægustu samsamanirnar, sem eiga sér stað í barnæsku og eiga ríkastan
þátt í að móta það sem hann kallar „yfirsjálf“ (þ. Über­Ich) og „fyrirmynd-
arsjálf“ (þ. Ideal­Ich) einstaklingsins.21
Segja má að Freud komist í þessum skrifum í ógöngur á svipuðum
slóðum og í Þremur ritgerðum um kynverundina, þ.e. þegar hann gerir til-
raun til þess að gera grein fyrir „eðlilegum“ samsömunarferlum stúlkna
og drengja með hliðsjón af Ödipusarduldinni. Hann heldur því fram að
Ödipusarduldin hafi í för með sér, á mótsagnakenndan hátt, aukna sam-
sömun stúlku með móður og drengs með föður, þrátt fyrir að ástarvið-
fangið sem drengurinn „missir“ á Ödipusarstiginu sé móðirin og dóttirin
gefi föðurinn upp á bátinn.22 Freud áttar sig sjálfur á því hversu illa gengur
19 Sigmund Freud, „Mourning and Melancholia“, The Standard Edition of the Complete
Psychological Works of Sigmund Freud 14, fyrst útg. 1958, London: vintage, 2001,
bls. 243–258, hér bls. 249.
20 „Thus we have said repeatedly that the ego is formed to a great extent out of
identifications which take the place of abandoned cathexis by the id“. Sigmund
Freud, „The Ego and the Id“, The Standard Edition of the Complete Psychological
Works of Sigmund Freud 19, fyrst útg. 1961, London: vintage, 2001, bls. 3–66, hér
bls. 48.
21 Freud ræðir fyrst mótun yfirsjálfs og fyrirmyndarsjálfs í „Af narsissisma“ („Zur
Einführung des Narzißmus“) árið 1914, en skýrir hana enn frekar í Sjálfinu og
dulvitundinni árið 1923.
22 Freud yfirgaf fljótlega eftir þetta hugmyndina um samhverfu í Ödipusarstigi
drengja og stúlkna. Sjá neðanmálsgrein nr. 3 í „The Ego and the Id“, bls. 32.
Hann setur fram kenningu sína um Ödipusarstig stúlkna í fyrirlestri um kvenleika
sem kom fyrst út á prenti árið 1933 og tilheyrði „Nýjum inngangsfyrirlestrum
um sálgreiningu“. Þar reynir hann að skýra hvernig stúlkan tekur föður sinn sem
ástarviðfang þegar móðirin er fyrsta viðfang jafnt stúlkna og drengja, og kemst
að þeirri niðurstöðu að geldingarduldin komi á undan Ödipusarstigi hjá stúlkum
og beini áhuga þeirra að föðurnum, sem þær vona að bæti upp fyrir skortinn sem
þær hafa gefið upp von um að móðirin bæti. Þá stendur Freud frammi fyrir þeim
vanda að skýra hvernig stúlkur yfirstíga Ödipusarduldina, en geldingarduldin hafði
hjálpað honum að skýra ferlið hjá drengjum; ótti við geldingu af hendi föður beinir
AF USLA OG ÁREKSTRUM