Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Síða 12

S k ú l i S k ú l a s o n
12 TMM 2014 · 2
í samræmi við þekkingarstig okkar og stíga varlega til jarðar, sérstaklega
í samskiptum við hið óþekkta í náttúrunni. Að sama skapi eigum við að
beina sjónum okkar að þeim gjöfum sem náttúran veitir okkur, umgangast
þær af virðingu, varðveita og leitast við að skilja þær og gæði þeirra betur.
Þau gæði sem eru hvað augljósust er lífið sjálft. Þetta endurspeglast í orðum
Guðmundar Páls Ólafssonar sem vitnað er til hér í upphafi.
Trúarbrögð, heimspeki, vísindi og listir hafa frá örófi alda glímt við stöðu
mannsins andspænis óendanleika, margbreytileika og óskiljanleika náttúr-
unnar. Og sú sýn, skilningur eða þekking sem við höfum öðlast með þessum
hætti hefur lagt grunninn að tilveru okkar og öllu sem við getum leyft okkur
að kalla menningu. vísindin móta samfélög mjög mikið og sú þekking sem
þau hafa borið með sér er til dæmis grundvöllur nútímamatvælaframleiðslu,
heilsuþjónustu og skólastarfs. Í þessu felast mikil verðmæti, sem hafa beina
skírskotun til siðferðilegra gilda sem tengjast m.a. breytni okkar. Á sama
tíma og þekkingin stóreykur almenn lífsgæði og gefur mikla möguleika á
að bæta mannlífið, er vísindaþekkingu jafnframt misbeitt, t.d. í þágu stríðs-
reksturs eða til að styrkja framleiðslu á efnum sem menga náttúruna og
spilla umhverfi okkar.
Í þessum hugleiðingum ætla ég að fjalla um þátt vísindanna í að skilja
náttúruna. Greinin er tileinkuð náttúrufræðingnum Guðmundi Páli Ólafs-
syni. Ég ætla að draga athyglina að tveimur atriðum sem mér eru öðru
fremur hugleikin í þessu sambandi. Í fyrsta lagi beini ég sjónum að stöðu
vísindamanna andspænis öllu hinu óþekkta og hvernig náið samband
vísindamanns við náttúruna felur í sér djúpar tilfinningar sem geta tekið á
sig mynd vináttu eða ástar, sem verður nokkurs konar leiðarljós við að afla
nýrrar þekkingar og að skilja gildi hennar. Ég mun halda því fram að í slíku
ferli liggi bæði uppruni og siðferðileg túlkun þeirra gilda – eða verðmæta –
sem hér um ræðir. Í öðru lagi dreg ég athygli að þeim áhrifum sem vélræn
efnishyggja hefur haft á mörg nútímavísindi, skilning þeirra og túlkun. Hér
mun ég benda á hvernig þessi efnishyggja sniðgengur siðferðilegan skilning
á þeim verðmætum sem um ræðir; að við séum í raun vitni að afsiðun
vísinda og fræða með ófyrirsjánlegum afleiðingum fyrir mannkynið og lífið
á jörðinni. Ég mun halda því fram að andsvarið við þessari atburðarás sé að
beina sjónum mun meira að því hvernig ferlar og kerfi náttúrunnar eru sam-
tengd og hvernig vísindamaðurinn er órofa hluti þessa samhengis.