Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Side 16

S k ú l i S k ú l a s o n
16 TMM 2014 · 2
Ferlahugsun í vísindum
Smættarvísindi hafa orðið aðalstarf hálærðra manna og margir þeirra hafa þá fyrir
löngu misst sjónar á Móður Jörðu sem lifandi heild … (GPÓ)17
vísindi leitast við að skilja samhengi hlutanna, eðli og starfsemi ferla
(processes) og kerfa (patterns) í veröldinni. Hér að ofan var bent á að
vísindamaðurinn er í raun hluti af þessu samhengi – hann er náttúruvera
– og að hann verður að þekkja mörk hins þekkta og óþekkta til að geta
greint sannleikann á hverjum tíma. Þannig þurfa öll fræði að bera með ein-
hverjum hætti virðingu fyrir heildum og framvindu þeirra. Þeirri nálgun
má lýsa sem ferlahyggju eða ferlahugsun (process thinking), en hún leitast
við að höndla síbreytilegan og kvikan veruleikann í tíma og rúmi. Þannig
sá hinn áhrifamikli gríski náttúrufræðingur og heimspekingur Aristóteles
náttúruna sem heildrænt skapandi ferli og okkur sem þátttakendur í því
með skynjun okkar, hugsunum og gerðum.18 Þessi sýn á heiminn er ráðandi
fram á miðaldir. Með vísindabyltingunni á 17. öld kemur aftur á móti fram
nokkuð önnur sýn á veröldina, sem hefur sett mark sitt á þróun vísinda og
alls fræðastarfs fram á okkar daga. Þessi sýn byggir á því sem nefna má vél-
ræna efnishyggju (mechanical materialism) og er oft tengd við kenningar 17.
aldar heimspekingsins René Descartes, sem líkti náttúrunni við risastóra vél
sem við gætum skilið með því að rannsaka hvernig einstakir hlutar hennar
litu út og störfuðu. Samtímamaður Descartes, stjörnufræðingurinn Galieo
Galilei, fylgdi þessari hugsun og taldi allt mælanlegt. Það sem einkenndi
þessa hugmyndafræði öðru fremur var að maðurinn var talinn aðskilinn frá
náttúrunni og yfir hana hafinn. Þannig stendur vísindamaðurinn utan nátt-
úrunnar og nálgast hana sem hverja aðra vél sem hægt er að taka í sundur og
mæla einstaka hluta hennar. Með þessum hætti er síðan leitast við að skýra
alla starfsemi vélarinnar; öll framvinda stafar þannig af þeim öflum sem
myndast milli eininganna í flókinni starfsemi hinnar vélrænu heildar. Ólíkt
ferlahugsun í vísindum sem leitast við að skilja heildræna starfsemi í nátt-
úrunni með áherslu á samvirkni (synergy) í formi ferla og framvindu (process
primacy), er áherslan hér á tilvist og mælanleika einstakra eininga (substance
primacy) og skilningur á ferlum og framvindu byggir alfarið á þeim öflum
sem felast í samverkun þessara hluta. Þess vegna á vel við að kalla þetta efnis-
hugsun (substance thinking).19
Meginvandi efnishugsunar er að mínu mati tvíþættur. Annars vegar er
mikil hætta á því að með því að rannsaka heiminn alfarið með því að hluta
hann í sundur og mæla einingar komi upp sú staða að þess háttar smættun
(reduction; stundum er talað um smættunarhyggju, reductionism)20 gefi
ofureinfalda og oft ranga mynd af viðfangsefninu. Með þessu sé gjarnan
verið að þröngva að afmörkuðum hugtökum (concepts eða categories) til að
lýsa einingum náttúrunnar þegar staðreyndin er sú að þau eiga kannski alls