Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Page 60

J ó n Yn g v i J ó h a n n s s o n
60 TMM 2014 · 2
Konur um konur
Æviskrif hvers konar eru áberandi í samtímanum, ekki síst í bókmenntum
grannlanda okkar þar sem hugtakið „auto-fiktion“ hefur verið ofarlega á baugi
á undanförnum árum. Hugtakið lýsir fjölbreyttri flóru sjálfsævisögulegra
skrifa sem staðsetja má einhversstaðar á milli hefðbundinnar sjálfsævisögu og
skáldsögu. Þessi bylgja raunsæislegra æviminninga og samtvinnunar lífs og
listar hefur sennilega náð hæst, eða í það minnsta náð mestri athygli lesenda og
gagnrýnenda, í miklum sex binda bálki norska höfundarins Karl Ove Knaus-
gård, Min Kamp, sem kom út á árunum 2009–11. Knausgård hlífir hvorki
sjálfum sér né öðrum og bækurnar hafa eignast margvíslegt framhaldslíf í
illdeilum innan fjölskyldunnar, bókum annarra höfunda og víðar.
Fáir hafa gengið jafn langt í samtvinnun lífs og listar og danski rithöf-
undurinn Claus Beck-Nielsen sem lýsti meðal annars eigin dauða í sjálfs-
ævisögunni Claus Beck-Nielsen (1963–2001) frá árinu 2003. Í nýjustu bók
sinni, Mine møder med de danske forfattere sem er tilnefnd af hálfu Dana til
Bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs í ár, hefur Beck-Nielsen risið upp frá
dauðum en rær þó enn á sömu mið þar sem hann lýsir samfundum sínum
við danska kollega, ímyndaða og raunverulega, og hefur aftur tekið upp eigið
nafn eftir að hafa frá 2001 gefið út undir heitinu Das Beckwerk.3
Danski bókmenntafræðingurinn Poul Behrendt hefur bent á það hvernig
höfundar sem vinna á mörkum skáldskapar og veruleika hafa sett spurn-
ingar merki við hefðbundna sýn okkar sem lesenda og gagnrýnenda á fram-
setningu veruleikans í bókmenntum. Áður fyrr, segir Behrendt, var ákveðið
samkomulag í gildi milli lesenda og höfunda. Heiti bókmenntagreina eins
og „skáldsaga“, „sjálfsævisaga“ eða „endurminningar“ þýddu eitthvað og
gáfu lesandanum tilefni til ákveðinna væntinga um að skáldsagan væri
skálduð en sjálfsævisagan gæfi í það minnsta nokkurn veginn rétta mynd af
veruleikanum með fyrirvara um gloppótt minni og sjónarhorn höfundar.4
Að mati Behrendts er slíkt samkomulag í fullkomnu uppnámi í nútímabók-
menntum. Höfundar gefa út skáldsögur en vísa síðan til persóna og atburða
í þeim eins og hvort tveggja tilheyri veruleikanum og á hinn bóginn eru
skrifuð sjálfsævisöguleg verk sem reynast vera meira og minna uppspuni.
Behrendt greinir ástandið þannig að í bókmenntum samtímans sé ekki í
gildi eitt samkomulag milli lesenda og höfunda heldur tvö, annað kveði á um
að allt sem í textanum standi sé satt, hitt um að allt sem í textanum standi sé
skáldað. Niðurstaðan verður sú að lesandinn er staddur á berangri og fyllist
óvissu þar sem það er ekki lengur hægt að ganga að neinu vísu.
Þessi óvissa hefur reynst frjó uppspretta í skáldævisögum og sjálfsævi-
sögulegum skrifum af margvíslegu tagi og Dísusaga vigdísar Grímsdóttur
er enn eitt dæmið um það. Reyndar er sagan sér fullkomlega meðvituð um
þetta og hún fjallar að talsverðu leyti um eigin tilurð, um það hvað má segja
– og yfir hverju er öruggara að þegja.