Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Side 131

TMM 2014 · 2 131
Áslaug Helgadóttir
Hugleiðing um
sambúð vísinda
og þjóðar
vísindafélag Íslendinga var stofnað þann
1. desember 1918 af tíu kennurum við
Háskóla Íslands. Frumkvæðið áttu þeir
Sigurður Norðdal og Ágúst H. Bjarnason
sem báðir voru prófessorar við heim-
spekideild skólans. Meginmarkmiðið var
að skapa vettvang íslenskra fræðimanna
til að efla vísindastarf í landinu og
styrkja stöðu vísinda í íslenskri menn-
ingu. Það er sennilega engin tilviljun að
stofndag félagsins bar upp á sama dag og
landið hlaut fullveldi og sýnir að frum-
kvöðlarnir gerðu sér grein fyrir því að
vísindi og fræði ættu erindi við mótun
hins nýja þjóðríkis. vísindafélagið varð
95. ára þann 1. desember 2013 og á þeim
tímamótum þótti við hæfi að hugleiða
með hvaða hætti vísindi hefðu mótað
íslenskt samfélag í áranna rás.1
Þorsteinn Gylfason heitinn ræddi eitt
sinn helstu „auðkenni réttnefndra fræða
og vísinda“ og velti upp þeirri skoðun að
„stofnanir samfélagsins sem helgaðar eru
fræðum og vísindum eigi tveggja kosta
völ: að starf þeirra sé annaðhvort aga-
laust kjaftæði eða andlaus íþrótt“.2 Flestir
fræðimenn væru þó nógu hreinskilnir til
þess að viðurkenna það fyrir sjálfum sér
„að aðalsmerki fræða og vísinda sé and-
leysi þeirra. Andann höfum við annars
staðar að“. Nú má velta fyrir sér hvort
rétt sé að fjalla um sambúð vísinda og
samfélags með þeim andlausa hætti sem
Þorsteinn telur að séu aðalsmerki vísinda
eða hvort brjóta megi þessa gullnu reglu
og leyfa sér þann munað að sækja and-
ríki og heimildir í fagurbókmenntir þær
sem rekið hefur á fjörur okkar í jóla-
bókaflóðinu mikla árið 2013.
Í bók Sjóns Mánasteinn leynist merki-
legur fróðleikur: Árið er 1918. Spánska
veikin geisar í Reykjavík. Garibaldi
Árnason læknir breiðir úr sér á leður-
bólstruðum farþegabekknum og blaðar í
skýrslum eða skrifar athugasemdir í
minniskompu milli viðkomustaða. Í hús-
vitjunum sínum safnar hann „ýmsum
upplýsingum um hegðun „spönsku veik-
innar“ og spyr sjúklingana meðal annars
hvar og hvernig þeir telji sig hafa smitast
af henni.“3 Rannsóknir hans sýna að
kvikmyndahúsin hafi leikið lykilhlutverk
við útbreiðslu pestarinnar og ráð hans er
að þau verði sótthreinsuð sérstaklega.
Máni Steinn fær því það hlutverk að
kveikja klórgas í sýningarsölunum eftir
leiðsögn læknisins. Og kvikmyndahús-
unum er lokað í kjölfarið. Ég fæ ekki
betur séð en vísindaleg hugsun Garibalda
læknis hafi skipt þarna sköpum fyrir
fólkið í landinu. Skyldi hann hafa verið
einn þeirra sem stofnuðu vísindafélag
Íslendinga nokkrum dögum síðar í húsa-
kynnum Háskóla Íslands?4
En hvenær fóru vísindin að skipta
fátæka Íslendinga máli? Talið er að vís-
indin hafi komið til landsins í árdaga
upplýsingarinnar þegar tveir fulltrúar
hennar, þeir Eggert Ólafsson og Bjarni
Pálsson, riðu um héruð. Um afrakstur
leiðangurs þeirra má lesa í Ferðabókinni
sem við þá er kennd.5 Skyldi hún hafa
haft áhrif á hag landsmanna? Þorsteinn
vilhjálmsson veltir þessari spurningu
fyrir sér í grein sem hann kallar Kenjar
Á d r e p a