Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Side 136

Á d r e pa
136 TMM 2014 · 2
skoðun og opin fyrir gagnrýni. Hinn
algildi sannleikur er því ekki til. vísinda-
leg þekking er alltaf óvissu háð. Það eitt
og sér hvetur til gagnrýni og ýtir undir
umburðarlyndi. Hvort tveggja einkennir
opið og lýðræðislegt samfélag. vísindi
skipta máli. Þau gera okkur sífellt fróðari
um allt sem okkur dettur í hug að vilja
vita. Þau ala með okkur jákvæðni því
þekkingin vex og dafnar með hverri
nýrri kynslóð vísindamanna. vísindin
eru því órofa tengd trúnni á að heimur
batnandi fer. En síðast en ekki síst skapa
vísindin bæði andlegan og veraldlegan
auð, og auka þannig velmegun.
Þrátt fyrir sannfæringu okkar um að
vísindin geti ráðið fram úr hverjum
vanda er okkur hollt að efast. Því er rétt
að ljúka þessari grein með því að vitna til
orða Jóns Kalmans Stefánssonar í Fisk-
arnir hafa enga fætur því enginn getur
orðað þetta jafnvel og hann: „Hvað vitum
við annars um lögmálin? Hversu djúpur
er himingeimurinn, og afhverju ná sumir
draumar mannsins út fyrir ystu plánetur
sólkerfisins, langt inn í það sem við skilj-
um alls ekki? Hversvegna trúir meirihluti
mannkyns á helgisagnir trúarbragða sem
ganga þvert á lögmál rökhyggjunnar,
sannanir vísinda, samkvæmt rökhyggj-
unni þarftu að vera barn eða einfeldn-
ingur til að trúa á tilvist Guðs, en hvar er
máttur huggunarinnar meiri en í trúnni
á Guð? […] hvað vitum við um heiminn,
hvort rjúpa sem flýgur upp í dökknandi
októbersíðdegið sé eingöngu varpfugl af
orraætt, með heila á stærð við baun, eða
hvort hún sé sjálf fegurðin sem býr í von-
inni, hvort hún sé það sem klýfur myrkr-
ið með flugi sínu, hvort mávarnir yfir
höfninni séu gráðugir hræfuglar eða
dapurt kvein eftir horfnum tíma –
hvernig getur sá sem veit eitthvað um
manneskjuna, sögu hennar, menningu,
eðli, innri heim, útilokað hið fjarstæðu-
kennda?“35
Tilvísanir
1 Grein þessi er að uppistöðu erindi sem flutt
var á 95. ára afmæli vísindafélags Íslendinga
í Þjóðmenningarhúsinu 7. desember 2013.
2 Þorsteinn Gylfason (1996). Að hugsa á
íslensku. Reykjavík: Heimskringla Háskóla-
forlag Máls of menningar, bls. 35.
3 Sjón (2013). Mánasteinn – Drengurinn sem
aldrei var til. Reykjavík: JPv útgáfa, bls. 89.
4 Garibaldi Árnason er skáldsagnapersóna en
á sér þó skýra fyrirmynd. Þorkell Jóhann-
esson skrifaði grein um læknisfræðilegar
rannsóknir á spánsku veikinni, „Þankabrot
um spánsku veikina 1918–1919“, í Lækna-
blaðið 2008/94, bls. 768–774. Þar fjallar
hann ítarlega um Þórð J. Thoroddson lækni
(1856–1939) og inflúensuskrif hans en þau
birtust í þrennu lagi í Læknablaðinu 1919.
Þórður var þó ekki einn af stofnfélögum
vísindafélagsins.
5 Eggert Ólafsson (1974). Ferðabók Eggerts
Ólafssonar og Bjarna Pálssonar um ferðir
þeirra á Íslandi árin 1752–1757, I–II. Stein-
dór Steindórsson frá Hlöðum íslenskaði
árið 1942. Reykjavík: Bókaútgáfan Örn og
Örlygur. [Frumútgáfa á dönsku 1772].
6 Þorsteinn vilhjálmsson (2013). Kenjar
sögunnar og kenningarnar: Hvernig bárust
nýjar kenningar og aðferðir vísinda til
Íslands á árunum 1700–1850? vefnir –
Tímarit félags um átjándu aldar fræði, 10.
vefrit 2013, 1–22.
7 Þorsteinn segir reyndar að Ferðabókin
sé „prýðileg heimild um hugarfar upp-
lýsingarinnar, þekkingarþorstann og viljann
til að nytja auðlindir. Þetta er að sjálfsögðu
nátengt vísindum.“ Sama, bls. 18.
8 Sama, bls. 18.
9 Rétt er þó að geta þess að ýmsir tilburðir
voru uppi um að flytja til landsins búfé
til kynbóta en það hafði í öllum tilfellum
afdrifaríkar afleiðingar vegna nýrra sjúk-
dóma sem fylgdu í kjölfarið. Hér má t.d.
nefna fjárpestina sem talið er að hafi borist
með hrút af spænsku kyni sem fluttur hafði
verið inn frá Noregi upp úr 1750. Fjár-
kláðann hinn seinni kom síðan upp 1856 og
var talinn hafa komið með innfluttu sauðfé.
Sjá nánar í Sigurður Richter, Matthías Eydal
og Sigurður Sigurðarson (1997). „Óværa á
sauðfé á Íslandi.“ Búvísindi, 11, 91–98.