Hugur - 01.01.2015, Blaðsíða 119

Skynsamleg sjálfstjórn 119
fram kenningu33 um hvernig það má vera að hegðun fíkla stjórnist af öðru en
löngun í fíkniefni. Kenning hans gerir í stuttu máli sagt ráð fyrir að fíkniefni
hafi bein áhrif á kerfi í heilanum sem valda því að við höfum langanir og högum
okkur í samræmi við þær. Með líkingamáli, sem ekki er frá Schroeder sjálfum,
má segja að fíknin troði sér ekki í bílstjórasætið og grípi um stýrið heldur laumist
undir húddið og grípi þar í stýrislegg og stýrisenda. Schroeder gerir grein fyrir
því að umbunarkerfi heilans notar boðefnið dópamín til að láta okkur læra að
gera það sem er gott fyrir okkur. Þetta kerfi eykur framleiðslu boðefnisins þegar
umbun sem fæst af athöfn eða áreiti er meiri en sú sem búist var við. Með þessu
lærum við að vænta góðs af athæfinu eða áreitinu og sækjast eftir endurtekningu.
Við upplifum þennan samleik væntinga og eftirsóknar sem löngun. En fíkniefni
láta boðefnið aukast alveg óháð því hvort við fáum einhverja umbun fyrir neyslu
þeirra og við „lærum“ því að endurtaka neysluna óháð því hvort hún veitir ánægju.
Undirliggjandi kerfi í heilanum túlkar neyslu eins og hún veiti umbun umfram
það sem vænta mátti, ekki vegna þess að hún geri það heldur vegna þess að hún
„falsar gögn“ með því að framleiða beint efnið sem venjulega er notað til að láta
vita að eitthvað sé eftirsóknarvert. Úr verður tilhneiging til að endurtaka neysluna
án þess að endilega fylgi nein trú á að hún sé á nokkurn hátt til góðs. Þessi kenn-
ing skýrir ef til vill hvernig það getur gerst að neysla haldi áfram þrátt fyrir að
eiginleg löngun sé ekki til staðar, þar sem einn þátt hennar vantar, það er að segja
væntingu um að það sem sóst er eftir veiti einhverja umbun eða ánægju.
Kenning Schroeders skýrir þó ekki ein og sér hvers vegna fíklar móta flóknar
ráðagerðir og staðföst áform um að komast yfir efni þrátt fyrir að neyslan stríði
bæði gegn skilningi þeirra á hvað þeim er fyrir bestu og gegn löngun þeirra til að
losna úr ánauðinni sem neyslan er. Það er eins og bilun í undirliggjandi kerfi, sem
lætur langanir verða til og virka, geti haft áhrif ofar í stigveldinu frá athöfnum
til þekkingar, nefnilega þar sem ásetningur, áform og ætlanir verða til. Sumar
athafnir fíkniefnaneytenda virðast sem sagt bæði í ósamræmi við skilning þeirra
og langanir en samt er þeim stýrt af ásetningi. Aðrar bilanir á þessari neðstu hæð
eru hins vegar yfirleitt þannig að menn gera eitthvað sem stríðir gegn öllu í senn,
skilningi, ætlun og löngun. Það er eins og sá þáttur löngunar sem er fólginn í
tilhneigingu til að endurtaka geti stjórnað ásetningi manna þótt aðra þætti vanti,
þar á meðal væntingar um að eitthvað gott hljótist af endurtekningunni.
Lokaorð
Ef greinargerð mín fyrir fjórum flokkum stjórnleysis er rétt þá er skortur á skyn-
samlegri sjálfstjórn ekki vandamál af einni gerð heldur mörgum. Þessi flokkur
vandamála er ekki bara sundurleitur heldur líka algengur. Eitthvað af þessu tagi
hrjáir flesta menn eða alla.
Það er hægt að missa stjórn á fleiru en sjálfum sér. Bílstjórar geta til dæmis
misst stjórn á ökutæki. Mögulegar ástæður þess eru margar og sundurleitar. Þær
33 Schroeder, 2010.
Hugur 2015-5.indd 119 5/10/2016 6:45:27 AM