Hugur - 01.01.2015, Blaðsíða 99

Efi, skynsemi og kartesísk endurhæfing 99
ir sem eru ekki áreiðanlegar og óvefengjanlegar“, á hann við, eins og ljóst er af
vinnubrögðum hans, að maður eigi ekki að fallast á tiltekna skoðun af einhverjum
ástæðum sem sjálfar eru ekki taldar áreiðanlegar og óvefengjanlegar – þess er
einungis krafist að röksemdirnar fyrir því séu ekki álitnar algjörlega rangar. En
þegar Descartes segist „hafna sem röngum“ eða „fallast ekki á skoðanir sem eru
augljóslega rangar“, á hann við að maður eigi ekki að fallast á einhverja skoðun
vegna þess að ástæðurnar fyrir því séu knýjandi, röksemdirnar séu taldar áreiðan-
legar og óvefengjanlegar.
Að skilja þessa reglu skýrir þannig vinnubrögðin sem viðhöfð eru í efarökunum:
ef við eigum að „efast“ um skoðun eða „draga hana í efa“, verðum við að hafa ein-
hverjar ástæður til þess að gera það. En þessar ástæður þurfa ekki að vera eitthvað
sem við teljum sannað; þær þurfa aðeins að vera möguleiki. Þær geta jafnvel verið
mjög langsóttar og ósennilegar – þá er efinn sagður vera „yfirdrifinn“ eða „frum-
spekilegur“. Reglan sem Descartes tekur upp er því þessi: að fallast ekki á neina
skoðun um neitt efni, séu yfirleitt einhverjar ástæður til þess, hversu ósennilegar
sem þær kunni að vera, með sama hætti og maður myndi gera gagnvart knýjandi
ástæðum. Að „ganga að því vísu“ að eitthvað sé rangt er hér að ganga að því vísu
að maður hafi knýjandi ástæður til að draga það í efa (jafnvel þar sem efinn er í
raun frumspekilegur).26
(3) Að síðustu bendir René á eitt meginatriði í kaflanum, sem vitnað var til
áðan. Leiðin til þess að sýna fram á að skoðun sé vafasöm er í höfuðdráttum sú að
sýna að skoðunin byggist á eða stafi af ótraustri uppsprettu. Hvernig þetta gengur
fyrir sig er nánar rætt hér á eftir.
VIII
Þegar Descartes er búinn að finna regluna sem kemur skipan á vinnubrögð hans,
snýr hann sér beint að efarökunum í Fyrstu hugleiðingu. Fyrstu rökin beinast
gegn skilningarvitunum. Sagt er að skilningarvitin blekki okkur stundum og
„hygginn maður ber aldrei fullt traust til þeirra sem hafa einu sinni brugðizt hon-
um“ (HF 134; HR I:145). En ljóst má vera að þessi rök gefa okkur jafnvel ekki
sennilegar ástæður til að fallast ekki á megnið af því sem skilningarvitin láta í té;
því að eins og Polyander bætir strax við sömu röksemd í Leitinni að sannleikanum:
Mér er vel ljóst að skilningarvitin blekkja okkur þegar þau eru illa á sig
komin … En allar blekkingar þeirra eru auðþekktar og hindra mig ekki í
26 Hér spyr J. Tlumak hvort þetta merki ekki að við eigum að „vinna með andatilgátuna eins og
hún væri vissa“: ef hún er það, bendir hann á, verða afleiðingarnar herfilegar og stoða ekkert í
meðferðarskyni (ég ætla ekki að rekja hér afar skarplegar röksemdir hans). En ég á ekki við að
Descartes haldi að við eigum að fjalla um tilteknar ástæður til efa sem vissu. Þegar hann „gefur
sér“ það er það líkara því að standa fyrir framan spegil á hverjum morgni og segja við sjálfan sig:
„Hvern dag verð ég betri og betri“, án þess að hafa endilega í huga einhvern tiltekinn bata. Ef við
höfum fundið minnstu ástæðu til að efast um x, ættum við, til að verjast fordómum, að segja við
sjálf okkur aftur og aftur: „Nú hefur það sýnt sig að x er vafasamt.“ Descartes virðist telja að okkur
sé hætt við að hraka hvort sem er.
Hugur 2015-5.indd 99 5/10/2016 6:45:21 AM