Hugur - 01.01.2015, Blaðsíða 118

118 Atli Harðarson
reit í þann fjórða. Því betur sem mönnum gengur að láta langanir sínar vera í
samræmi við skilning sinn á hvað best er að gera, því minni þörf hafa þeir fyrir
hæfni til að sigrast á löngunum. Þess vegna er það ekki eins undarlegt og virðast
kann við fyrstu sýn að sterkt samband milli skilnings og langana fari saman við
veikt samband milli ásetnings og athafnar.
Stundum þegar áform eru ofurliði borin er eðlilegt að hugsa sér að þau láti í
minni pokann fyrir löngun. En stundum er hæpið að lýsa ofureflinu sem eigin-
legri löngun. Hræðsla og fleiri geðshræringar eru til dæmis á gráu svæði hvað
þetta varðar. Ótti getur fengið menn til að hörfa þó þá langi ekki beinlínis til
þess. Sumt af því sem tekur af mönnum ráðin, eins og til dæmis ofsakvíðakast
(felmtursröskun), er jafnvel hæpið að kalla geðshræringu, a.m.k. ef við lítum svo
á að geðshræringar hljóti ævinlega að fela í sér yrðanlega afstöðu eða hugsun
auk tilfinninga. Hér er komið að fjórða flokki stjórnleysis, sem ef til vill er sá al-
gengasti og margbreytilegasti þótt honum séu sjaldan gerð skil í heimspekilegum
skrifum um efnið.
Fjórða gerð: Athöfn ræðst hvorki af skilningi, ætlun né löngun
Oft virðist það sem við gerum vera í ósamræmi við það sem okkur bæði langar til
að gera og við ætlum að gera. Þetta gerist til dæmis þegar kvíði nær valdi á fólki
svo því tekst ekki að segja orð sem það ætlar að segja. Sömuleiðis taka viðbrögð
eins og stam, fátkennd svipbrigði, grátur eða hlátur stundum öll ráð af fólki. Ég
get til dæmis ætlað að segja sorglegar fréttir án þess að fara að gráta en verið með
munnherkjur og ekka og tárfellt án þess að ráða við það. Ég græt þá án þess að
langa til þess eða ætla það. Svipað má segja ef ég reyni að vera með alvörusvip
þegar einhver hagar sér undarlega en missi mig í að hlæja. Þetta eru kannski ekki
beinlínis athafnir en samt eðlilegt viðfang sjálfstjórnar. Það er einhvers konar
stjórnleysi að ráða ekki við grát eða hlátur eða geta ekki talað sakir kvíða.
Sumt annað sem klárlega flokkast undir athafnir er gert án neinnar meðvitaðrar
löngunar. Þetta á við um ýmislegt sem við gerum af vana eða rælni. Sem dæmi má
taka að ég ók einu sinni frá Akranesi í átt að Hvalfjarðargöngum þótt ég ætlaði
að fara í Borgarnes. Ég er einfaldlega svo vanur að aka í þessa átt þegar ég fer út
úr bænum að á vegamótunum hélt ég áfram til Reykjavíkur í stað þess að beygja
til vinstri í átt að Borgarnesi. Ég gerði þetta, að mér virtist, án neinnar löngunar
eða ætlunar.
Ef til vill er sumt í hegðun fíkla enn einn flokkur dæma um að athafnir stjórnist
ekki af þeirri löngun sem er sterkust. Það eru að minnsta kosti til kenningar um
fíkn í áfengi, tóbak og önnur vanabindandi efni sem gera ráð fyrir að annað en
styrkur löngunar ráði stundum úrslitum um að neyslu er haldið áfram þótt neyt-
anda sé fulljóst að best sé að halda sig frá efninu.32
Bandaríski heimspekingurinn Timothy Schroeder tilheyrir vaxandi hópi
fræðimanna sem beita í senn heimspekilegri greiningu og þekkingu úr líffræði,
læknisfræði og sálfræði til að skilja hugsun manna og hegðun. Hann hefur sett
32 Sjá t.d. Gjelsvik, 1999; Schroeder, 2010; Schroeder og Arpaly, 2013; Holton og Berridge, 2013.
Hugur 2015-5.indd 118 5/10/2016 6:45:27 AM