Hugur - 01.01.2015, Blaðsíða 147

Frammi fyrir lífinu og dauðanum 147
heimspekiiðkunina og hlutverk heimspekingsins undir öðru sjónarhorni en hinar
greinarnar, en kjarninn virðist mér svipaður.
Frammi fyrir dauðanum
Loks er það síðasta greinin í greinasafninu. Að mínu viti er hún jafnframt áhuga-
verðust, en hún er ein af þeim fjórum greinum sem eru nýjar og sú sem ég sagði
í upphafi að skæri sig úr að því leyti að hún er hvorki beint um heimspekiiðkun-
ina né umfjöllun um ákveðna heimspekinga heldur fæst við tiltekið viðfangsefni.
Þetta er greinin „Um merkingu dauðans. Hugleiðingar fornar og nýjar um heim-
spekina og dauðann“. Það sem gerir greinina sérstaklega áhugaverða er að ekki
verður annað séð en hún sé skrifuð af Páli á þeim tíma sem honum er orðið ljóst
að veikindi hans geti dregið hann til dauða. Viðfangsefnið hefur því óvanalega
mikla persónulega þýðingu þar sem heimspekigrein er annars vegar.
Það er engin tilviljun að undirtitill greinarinnar vísar til fornra hugleiðinga um
dauðann þar sem í þeim er helst að finna pælingar um dauðann og afstöðuna til
hans skömmu fyrir andlátið. Upphafið er vitanlega í Fædoni eftir Platon þar sem
hann lætur Sókrates rökræða um dauðann rétt fyrir sitt eigið líflát, en Páll nefnir
bæði Fædon og Samdrykkjuna eftir Platon. Ekki er þó hægt að segja að Páll fjalli
ítarlega um forna hugsuði, þótt hann nefni reyndar einnig Epíkúros í greininni,
því eins og oft áður er Páll frekar að nota hugmyndirnar til að hugsa sjálfur út frá
þeim en til að gera öðrum hugsuðum sérstök skil.
Í upphafi greinarinnar nefnir Páll hlutlægt og huglægt sjónarhorn á dauðann.
Hið hlutlæga skoðar dauðann út frá sjónarmiði náttúrunnar og líkamans, en hið
huglæga út frá þeirri einstöku huglægu persónu sem ég er. Páll segir svo strax að
þrátt fyrir að þessi sjónarhorn séu eðlileg sé kenning sín að þau veiti takmarkaðan
skilning á dauðanum og geti því leitt til óskynsamlegrar lífsafstöðu (195–196). Hér
er því kunnugleg aðferð í uppsiglingu hjá Páli. Hann ætlar að hafna þessu tvennu
og setja svo fram þriðja viðhorfið sem leysir hin af hólmi. Ég hef áður fjallað um
þessa aðferð Páls og held því þar fram að aðferðin byggist á að skoða tvö andstæð
viðhorf og sætta þau síðan í þriðja viðhorfinu þar sem tekið er tillit til þeirra
sjónarhorna sem tvö fyrri viðhorfin byggjast á.9
Páll fjallar svo um viðhorfin tvö og segir okkur hver vandinn við þau er. Vandinn
við hlutlæga viðhorfið er að lífið missir merkingu og tilfinningu og allt slíkt verði
yfirborðshræring vélarinnar (203). Vandinn við huglæga viðhorfið er að alger
einsemd mín einangrar mig frá öðrum, þeir skipta ekki máli (204). Og þá fer
Páll að huga að lausninni, ef svo má segja. Hann varpar fram „ákveðinni tilgátu
um heiminn“ (205). En þó Páll tali með þessum hætti er hér um kunnuglega þrí-
skiptingu heimsins að ræða. Hann skiptir heiminum í náttúruheim, hugarheim
og merkingarheim. Skiptingin virðist í samræmi við þá útgáfu af þrískiptingu
heimsins sem síðast kemur fram í öðrum skrifum Páls og ég hef annars staðar
9 Sjá Róbert Jack 2014: 63–65.
Hugur 2015-5.indd 147 5/10/2016 6:45:38 AM