Hugur - 01.01.2015, Blaðsíða 15

Hugtökin búa í hjarta okkar 15
óskiljanlegt. Hugsun okkar í heimspekinni getur verið komin þar að við teljum
okkur skilja vissa hluti nokkuð vel, svo allt í einu virðist sem hið óskýranlega
minni harkalega á sig og við heimspekingar þögnum og spyrjum: Hvar stend ég
nú? Alveg frá fyrstu dögum heimspekinnar hafa ákveðnar hugsanir leitað á heim-
spekinga sem tengjast einingu heimsins eða, ef menn kjósa heldur það orðalag,
einingu veruleikans. Spurningin er þá þessi, hvað getum við, ef nokkuð, sagt um
það sem skapar einingu alls sem er í veruleikanum? Hér virðumst við heimspek-
ingar langoftast vera reknir á gat, við höfum ekki neitt endanlegt svar við þessari
spurningu. En við komumst samt ekki hjá því að takast á við hana. Þetta sérstaka
vandamál um hið eina, ef ég má orða það svo, vekur upp spurningar um það
hvað það er yfirleitt fyrir okkur að skilja. Að skilja er að greina á milli, það er að
gera greinarmun, þar með erum við ekki lengur að tala bara um hið eina, heldur
um eitthvað annað sem er orðið margt. Og hvernig tölum við um hið marga og
reynum að gera okkur það skiljanlegt? Þetta er að sjálfsögðu virkilega erfið heim-
spekileg spurning sem varð til þess að margir heimspekingar fornaldar leituðust
við að lýsa og nefna þau heiti á hugtökum eða efnum sem þeim fannst að gætu
hjálpað okkur að skilja einingu heimsins. Það er eins og langflestir heimspekingar
hafi litið svo á að það yrði að vera eitthvað eitt, eða einhver eining, sem lægi öllu
til grundvallar.
Hvernig birtist þessi leit að einingu heimsins í nútímanum að þínum dómi?
Í kjölfarið á hinni nýju eðlisfræði sem þeir Galíleó Galíleí, Descartes og ýmsir
fleiri fræðimenn innleiða, þá mótast hér á Vesturlöndum ákaflega sterk, ef ég
má orða það svo, efnishyggjuhefð, þar sem þeir gera ráð fyrir því að grundvöllur
veruleikans sé efnislegur. – Þessi hugmynd er reyndar ævaforn, það er svonefnd
atóm- eða eindakenning Demókrítosar sem var uppi löngu fyrir Krist, sem boðar
efniseindahyggju og að veruleikinn þróist með því að atómin sameinist í stærri
heildir og það verði til þessi magnaða heild sem við köllum heim, án þess að þar
séu nokkur andleg öfl að verki. – Síðan koma til sögunnar kenningar um það að
alheimurinn hafi upphaflega orðið til við einhvers konar sprengingu sem engin
skýring er á, sprengingu sem sé í grunninn efnisleg, ákveðið efni fer að þjóta út í
tómið og mynda þennan stórkostlega alheim sem jörðin okkar litla tilheyrir.
Já, þetta er heimsmynd efnishyggjunnar sem þú telur ófullnægjandi, ekki satt?
Já, þetta væri sá miklihvellur, sem engin skýring er á, en mér finnst mjög freist-
andi að líta svo á að handan við þennan miklahvell eða í þessum miklahvelli
sé jafnvel ákveðin hugsun sem springur eiginlega út í efnisveruleikanum. Þessi
hugmynd er ævaforn og er nátengd hugmyndinni um hið eina sem allt sé komið
af og allt tengist með einum eða öðrum hætti. Allt búi í hinu eina og sama. En um
leið og hið eina, svo ég noti orðalag frá Plótínusi, streymir yfir bakka sína, verður
alheimur til og raunar hugsanlega margir aðrir heimar, þannig að sú hugmynd að
heimarnir séu í raun og veru margir er ævaforn og mjög í anda nútíma eðlisfræði,
en við erum bara agnarlítið brot af þeim veruleika sem við gerum okkur grein
fyrir.
Hugur 2015-5.indd 15 5/10/2016 6:44:55 AM