Hugur - 01.01.2015, Blaðsíða 114

114 Atli Harðarson
stiklar hún á höfðum manna.“18 Þessi óheillagyðja glapti fólki sýn og rændi það
kostum á að hafa stjórn á eigin lífi. Svipuð hugmynd um stjórnleysi sem glæp-
sku, eða vanhæfni til að sjá hlutina í réttu ljósi, birtist víðar í fornum skáldskap
Grikkja, til dæmis í leikriti Sófóklesar um Antígónu. Þegar Kreon konungur í
Þebu hefur lagt tilveru sína í rúst vegna hroka og blindu á eigin takmörk, leggur
kórinn út af verkum hans og segir: „Þeim sem guðirnir vilja verst, villa þeir sýn á
illt og gott; verða þá stopul stundargrið.“19
Einn undirflokkur stjórnleysis af þessari fyrstu gerð er sá sem Hómer og Só-
fókles lýsa, hroki og blinda á eigin takmörk. Það eru líka til fleiri gerðir. Sumar
kallast óraunsæi og sumar fordómar.
Eins og nefnt hefur verið jafngildir það ekki endilega skorti á sjálfstjórn þótt
skilningur manna mótist af öðru en skynsamlegum ástæðum. Vera má að mað-
ur hafi sjálfstjórn þótt hann leggi rækt við hatur á hópi manna, til dæmis inn-
flytjendum frá einhverjum heimshluta, og takist að sjá allt sem þeir gera í ljósi
hleypidóma sinna. Hugarfar hans er kannski fremur til marks um heimsku og
illsku en eiginlegt stjórnleysi. En þótt vitsmunabrestir af þessu tagi útiloki ekki
alla sjálfstjórn útiloka þeir skynsamlega sjálfstjórn. Viðleitni til að leggja rækt við
óskynsamlega afstöðu er væntanlega samofin tilraunum til að réttlæta hana með
því að loka augunum fyrir sumum sannindum en ýkja önnur. Slík viðleitni tekur
stundum á sig mynd sjálfsblekkinga. Brestir af því tagi finnast hjá fleirum en
þeim sem leggja rækt við úlfúð í garð annarra. Þeir finnast til dæmis hjá drykkju-
mönnum sem telja sér trú um að hegðun sín víki minna en raun ber vitni frá því
sem almennt telst ásættanlegt. Einnig leggst svona blinda á áhrifagjarnt fólk sem
lætur stjórnast af sefjun, áróðri eða hópþrýstingi.
Önnur gerð: Ætlun ræðst ekki af skilningi
Stjórnleysi af þessari gerð felst í því að maður ætli, áformi eða ákveði annað en
hann veit, telur eða álítur best. Það er þó ekki endilega stjórnleysi að mynda
áform án þess að styðjast við meðvitaða vitneskju. Stundum þarf að taka
ákvörðun í skyndingu og byggja á tilfinningu eða hugboði. Holton20 lýsir dæmi
um þetta með því að segja sögu af slökkviliðsstjóra sem var kominn með lið sitt
inn í brennandi hús. Venjulegur vatnsaustur dugði ekki til að ráða niðurlögum
eldsins og hann fékk á tilfinninguna að rétt væri að skipa liðinu að hörfa út úr
byggingunni. Augnabliki seinna hrundi gólfið. Eldurinn var í kjallaranum og liðið
hefði farist ef það hefði dvalið lengur í húsinu. Slökkviliðsstjórinn tók ákvörðun
vegna þess að hann fékk á tilfinninguna að rétt væri að hörfa. Hann hafði enga
meðvitaða vitneskju um að eldhaf væri undir gólfinu en tilfinningin byggðist,
samkvæmt sögu Holtons, samt á reynslu, eða þekkingu sem ekki var meðvituð.
Undir svona kringumstæðum finnst mönnum stundum eins og æðri máttarvöld
hafi tekið af þeim ráðin. Ef það gerist þá hafa þeir tæpast fulla sjálfstjórn. Sé hins
vegar um það að ræða að úrvinnsla þekkingar og reynslu eigi sér stað án meðvit-
18 Hómer, 1949: 388.
19 Sófókles, 1990: 335.
20 Holton, 2009: 68–69.
Hugur 2015-5.indd 114 5/10/2016 6:45:26 AM