Hugur - 01.01.2015, Blaðsíða 96

96 Mikael M. Karlsson
verkum að honum virðist þörfin á fyrirfram-efa einkar trúverðug. En ef svo er,
þá er hann í meira lagi sérvitur. Því að stuttu síðar, þegar hann nefnir að skiln-
ingarvitin séu ekki traustsins verð af því að þau blekki stundum, svarar hann því
undireins til að almennt vantraust á skilningarvitunum sé óskynsamlegt því að
hann geti greint milli blekkinga skilningarvitanna og tilvika þar sem þau blekkja
ekki. Á honum þá að þykja vænlegur kostur að efast um allt á þeim forsendum að
sumir hlutir séu vafasamir?
Að lokum er mér spurn: „Hvernig gæti fyrirfram-efi þjónað þeim tilgangi
kartesískrar aðferðar að vera endurhæfing? Á hvaða hátt gæti hann hjálpað til
við að brjóta á bak aftur mátt vanans, sem skerðir skynsemina og heldur henni
óburðugri?“ Miðað við það sem við vitum um viðjar fordómanna, væri ekki úr
vegi, sem fyrsta skref, að losa um þau tök sem „skynjunin“ og viðföng hennar
hafa á hugsun þess manns sem er fangi fordómanna. Þegar öllu er á botninn
hvolft er það þetta sem undirokar skynsemina, þann þekkingargrundvöll sem
gæti reynst traustsins verður – ef við gætum leyst hann úr fjötrum. Til að losa um
þessi tök, sem Descartes áréttar hvað eftir annað að séu geysisterk, virðist í fyrsta
lagi nauðsynlegt að taka „skynjunina“ fyrir sérstaklega og finna leið til að rýra hana
trausti – leið sem myndi sýnast sannfærandi fyrir mann í fjötrum fordóma. Og úr
því að hann reiðir sig fyrst og fremst á „skynjun“ verðum við einhvern veginn að
láta skynjunina grafa undan sjálfri sér. Þegar þetta hefði verið gert sæti fangi for-
dómanna uppi með skynsemi sína, sem vaninn bindur að vísu enn við að fást við
myndir. Næst myndum við því vilja losa manninn undan þessum vana. Með því
að knýja fram kreppu þar sem skynsemin yrði augljóslega rúin trausti nema hún
léti myndirnar róa og beindist þess í stað að hugmyndum hreinna skilningsþátta,
getum við kannski náð tilgangi okkar. Þannig yrðu vanabundnir fordómar brotnir
á bak aftur og skynseminni komið á réttan kjöl.
Endurhæfingin krefst þess því augljóslega að menn afmarki sig og vinni skipu-
lega að markmiðinu, hún gengur ekki upp með því að byrja á almennum og
óafmörkuðum efa. Undanfarandi efi myndi egna viljann til átaka gegn hinum
öflugu vanabundnu fordómum og viljinn gæti í mesta lagi haldið slíkum átökum
til streitu um stundarsakir. Auk þess myndi vaninn, sem myndar fordómana, ekki
verða fyrir neinum skakkaföllum eftir þessi átök. Þannig er tilgangslaust að beita
fyrirfram-efa í endurhæfingarskyni. Máttur kartesískrar endurhæfingar felst í
efasemdarökfærslunum sem egna slæmar venjur hugans hverja gegn annarri eða
gegn sjálfum sér –  og þeim tilgangi væri illa þjónað með því að fresta því að
beita þeim. Þetta held ég að sé einmitt það sem gert er með efasemdarökfærsl-
um Hugleiðinganna. Endurhæfingartúlkunin skýrir ekki aðeins hvers vegna slíkra
rökfærslna er þörf, heldur einnig hvers vegna þær eru settar fram í tiltekinni röð.
Í Leitinni að sannleikanum segir Eudoxus að maður
skyldi í eitt skipti fyrir öll einsetja sér að hreinsa úr ímyndun sinni allar
þær ónákvæmu hugmyndir sem hafi fram til þessa tekist að greypa sig í
hana og byrja af alvöru að mynda sér nýjar, og beita til þess öllum skiln-
ingskröftum sínum. [HR I:312]
Hugur 2015-5.indd 96 5/10/2016 6:45:20 AM