Hugur - 01.01.2015, Blaðsíða 26

26 Jón Ásgeir Kalmansson ræðir við Pál Skúlason
Þú lýsir sjálfum þér stundum sem kerfisheimspekingi. Er einhver togstreita á milli
þessarar hugmyndar um sannleikann eða viðleitni okkar til að nálgast sannleikann
með því að búa til ákveðin hugsana- og hugmyndakerfi annars vegar og hins vegar
þessa hugtaks um sannleikann sem viðburð eða afhjúpun veruleikans, fer þetta full-
komlega saman?
Nei, það gerir það nefnilega ekki, þetta fer ekki saman nema á einhverjum stór-
kostlegum stundum þegar maður allt í einu eins og skynjar einingu veruleikans. Í
minni almennu reynslu er á hinn bóginn nánast stöðug togstreita á milli þessara
tveggja póla í hinni heimspekilegu hugsun eins og ég skil hana. Ég sé þessa póla
svolítið á milli Platons og Aristótelesar þar sem Platon er miklu frjálsari og mér
liggur við að segja ruglaðri eða óreiðukenndari en Aristóteles sem verður miklu
kerfisbundnari og fastari fyrir. Þetta hefur sett mark sitt á heimspekina, þessi
spenna og mótsögn sem ég reyni að gera grein fyrir í greininni „Er heimspekin
platonsk í eðli sínu?“. Mér finnst hún ganga eins og rauður þráður í gegnum
heimspekisöguna. Ég hef stundum tekið upp hanskann fyrir Platon og stundum
fyrir Aristóteles. Gallinn við þessa aristótelísku hugsun er ákveðið tregðulögmál,
þ.e.a.s. um leið og þú ert búinn að binda ákveðna hluti í ákveðið kerfi er tilhneig-
ingin sú að halda sig við það. Þannig varð heimspeki Aristótelesar mjög víðtækt,
öflugt og heilsteypt heimspekikerfi, gífurlega áhrifamikið í fjölda alda og það má
segja að þó það séu til ýmis önnur heimspekikerfi en Aristótelesar, þá hafi hann
drottnað yfir heimspekinni alveg fram á nýöld, fram á 17. öld. Þess vegna verða
þessi sterku viðbrögð þegar hin nýja eðlisfræði kemur til sögunnar, þau verða svo
sterk að hinni aristótelísku heimspeki er ýtt til hliðar og einhvers konar vélhyggja
sem tengist síðan efnishyggju tekur smám saman völdin.
Mig langar þá að ganga aðeins meira á þig með kerfisþáttinn í heimspeki þinni og þessa
þungu áherslu á að heimspekin hafi það sem takmark, ef við getum orðað það þannig,
að búa til kerfi. Ég held ég hafi einhvers staðar lesið eftir þig að heimspekingar væru
ekki alvöru heimspekingar nema þeir hefðu þetta markmið og spurningin er, hvers
vegna? Af hverju er svona mikilvægt að stefna að því að samræma allar hugmyndir
okkar í eitt kerfi?
Ég held að skýringin sé sú að hugtökin kalla sjálf hvert á annað og kalla á tengingar
sín á milli til þess að geta verið skiljanleg, þannig að við þurfum að tengja þau
saman. Það getum við ekki gert nema með einhverjum kerfisbundnum hætti og
þannig mynda þau misstórar heildir. Það eru til mjög einföld hugtakakerfi og það
eru til mjög flókin hugtakakerfi heimspekilega séð og þannig eru til mjög ólík
heimspekikerfi. Ég hvet til þess að menn smíði sín kerfi ef því er að skipta, en um
leið og þessi kerfisþáttur heimspekinnar er ómissandi má ekki missa sjónar á því
að heimspekin á sér tvær aðrar hliðar sem ekki skipta minna máli. Það er annars
vegar að heimspekin er greining, sem í sumum tilfellum má líta á sem eins konar
andstæðu við smíði heimspekikerfa. Margir heimspekingar eru í því að taka sund-
ur þessi kerfi. Þú velur kerfi til að leysa upp, þú leysir upp hugtakakerfi einhvers
heimspekings með því að sýna fram á að hugtökin sem hann notar mætti smætta
Hugur 2015-5.indd 26 5/10/2016 6:45:01 AM