Hugur - 01.01.2015, Blaðsíða 104

104 Mikael M. Karlsson
cogito-sins sem greina það frá vafasömum sannindum skynseminnar – tærleika og
hreinleika þess. Þannig uppgötvar René Skynsemina í skynseminni.
Nú sjáum við hvers vegna René skírskotar aldrei til Skynseminnar, þ.e. til hins
náttúrulega skilningsljóss, fyrr en í Þriðju hugleiðingu. Og þar gerir hann undir-
eins það sem hann lofaði sjálfum sér að hann myndi gera um leið og hann væri
búinn að uppgötva það, hann reynir að draga það í efa. Þetta er síðasta og „yfir-
drifnasta“ stig efans og eins og við vitum sigrast Skynsemin á því. En efasemdirn-
ar í Þriðju hugleiðingu eru önnur tilraunin til að efast um skynsemina.
Við sáum í dæmi skilningarvitanna hvernig fyrsta stigið í efarökunum, sú
athugasemd að skilningarvitin blekki stundum, varpa ekki rýrð á skynjunina
sem grundvöll þekkingar vegna þess að við getum lýst hinum vafasömu afurðum
skilningarvitanna sem afurðum „brenglaðra“ skilningarvita og getum greint þau
frá öðrum afurðum skynjunar. Þá þurfa að koma til nýjar röksemdir til að draga í
efa afurðir skilningarvitanna þegar þau eru ekki brengluð.
Þó að þau rök, að okkur skjátlist oft í rökfærslum okkar, séu vissulega efarök
gegn skynseminni, kasta þau ekki rýrð á skynsemina sem þekkingargrundvöll svo
framarlega sem við getum lýst vafasömum afurðum hennar sem ruglingslegum,
þ.e.a.s. grugguðum eða menguðum. Það er erfiðara að finna þessi kennimörk en
þau sem björguðu (tímabundið) skynjuninni: að áliti Descartesar stafar þetta af
því að René er vanur skynjun sinni, en þekkir lítt til skilnings síns. Þetta kenni-
mark bjargar þeirri skynsemi sem er tær og hrein frá upphaflegum efarökum, en
þá er þörf á nýjum. Það sýnir líka René að allar fyrri skoðanir hans, sem hvíldu
annaðhvort á „skynjun“ eða „rökhugsun“, voru í rauninni vafasamar. Enda þótt
hann byggi alltaf yfir skynseminni, sem fram til þessa hefur staðist (og mun á
endanum standast) allar atlögur, hefur hann uppgötvað að þegar hann komst áður
á einhverja skoðun fyrir atbeina þessarar sálargáfu, var henni ekki beitt á réttan
hátt og skoðanirnar vafasamar.
Þó að ég ræði hér ekki hinn fræga „vítahring Descartes“ getur vel verið að
einhver kænn (og kannski illgjarn) andskoti muni spyrja hvort ég sé ekki búinn
að finna upp ný hringrök. „Þú segir að René efist um skynsemina í Fyrstu hug-
leiðingu, en þarf hann ekki að beita skynseminni, einmitt því sem hann efast um,
til þess að sleppa undan efanum? Vissulega getur verið að hægt sé, eins og þú seg-
ir, að gera greinarmun á rökhugsun og Skynsemi, en hann getur ekki gert þennan
greinarmun: hvernig getur hann þá komist úr sporunum án þess að gefa sér það
sem hann ætlar að sanna?“ En þarna er á ferðinni misskilningur á þeirri aðferð
sem René beitir alls staðar, að minnsta kosti ef greinargerð mín fyrir henni hér að
framan er rétt. Þótt við tökum eftir einhverjum vafasömum afurðum einhverrar
þekkingarrótar – hér, skynseminnar – er rótin ekki þar með orðin ótraust nema
engin leið sé að greina á milli þeirra afurða og annarra sem spretta af sama grunni.
Descartes finnur ýmsar ástæður til að efast um skynsemina, en sú uppspretta er
ekki rúin trausti – og því má áfram styðjast við hana án þess að brjóta í bága við
aðferðina – nema hann sannfærist um að engin leið sé að greina vafasamar afurðir
skynseminnar frá öðrum. En í ljós kemur að það er hægt að greina þar á milli. Hér
Hugur 2015-5.indd 104 5/10/2016 6:45:22 AM