Hugur - 01.01.2015, Blaðsíða 112

112 Atli Harðarson
löngun og athöfn. Skynsamleg sjálfstjórn er samkvæmt því sem ég hef sagt í því
fólgin að það sem tilgreint er í hverjum þessara ramma ráðist af einhverju sem
talið er í römmunum til vinstri. Hún bregst ef þetta samband rofnar. Hér á eftir
mun ég rökstyðja að hún geti brugðist á öllum fjórum stöðunum og því sé til ferns
konar stjórnleysi. Þessir fjórir flokkar samsvara liðunum fjórum í skilgreiningu
minni á skynsamlegri sjálfstjórn. Mig skortir því skynsamlega sjálfstjórn ef eitt,
eða fleiri, þessara fjögurra skilyrða er ekki uppfyllt.
Munurinn á að vanta sjálfstjórn og að vanta skynsamlega sjálfstjórn er að mað-
ur getur haft sjálfstjórn þó annaðhvort vanti á að skilyrði i eða ii sé uppfyllt.
Að hægt sé að flokka stjórnleysi með þessum hætti þýðir ekki að allt sem lendir
í sama flokki eigi sér sams konar sálfræðilegar eða líffræðilegar skýringar. Raunar
er trúlegt að sumir flokkarnir, innihaldi sundurleitt safn vandamála, sum þeirra
kunna að flokkast sem sjúkdómar, önnur sem mannlegir veikleikar, heimska, lestir
eða skapgerðargallar.
Nú er tímabært að líta aftur á dæmi Elsters11 af manninum sem vildi að hann
vildi ekki að hann vildi ekki rjómatertu. Ef til vill er mögulegt að túlka það á ýmsa
vegu, en ein leið er að skilja það svo að löngun í tertu sé í ósamræmi við ætlun eða
áform um að vera grannur sem er í ósamræmi við skilning á að hégómagirni sé
löstur fremur en kostur. Ef maðurinn fær sér tertu ræðst athöfn hans af löngun
sem ræðst ekki af ætlun svo hann er haldinn stjórnleysi af gerð iii, þ.e. stjórnleysi
sem felst í að skilyrði iii sé ekki uppfyllt. Ef hann hins vegar neitar sér um tertu
stjórnast athöfn hans ekki af löngun, heldur af ætlun og hann hefur því sjálfstjórn.
En þar sem ætlunin er ekki í samræmi við skilning er skilyrði ii ekki uppfyllt og
þar með vantar upp á skynsamlega sjálfstjórn. Þar sem manninn vantar sam-
stillingu í eigin hug skortir á skynsamlega sjálfstjórn hvort sem athæfi hans er
á þennan veg eða hinn. Skynsamleg sjálfstjórn krefst samræmis milli athafna,
ætlunar og skilnings. Hún krefst þess hins vegar ekki að langanir séu í samræmi
við þetta þrennt. Sá sem er í megrun sýnir til dæmis sjálfstjórn með því að haga
sér í samræmi við ásetning sinn þrátt fyrir löngun í sætindi.
Heimspekingar sem mér er kunnugt um að hafi fjallað um hvernig skynsamleg
sjálfstjórn getur brugðist leggja yfirleitt áherslu á atriði sem svipar til i, ii og iii
fremur en iv. Amélie Rorty12 gerir til dæmis grein fyrir stjórnleysi af þessum
þrem gerðum. Hún bætir raunar fjórðu gerðinni framan við sem er í því fólgin
að nýta aðra tiltæka þekkingu en þekkingu á hvað er siðferðilega rétt að gera,
svo sem þekkingu á hvað manni er sjálfum í hag. Ástæða þessa er að umfjöllun
hennar snýst ekki síður um siðferðilegan breyskleika en um skort á sjálfstjórn.
Að mínu viti er hæpið að telja það stjórnleysi að velja að taka eigin hag fram yfir
siðferðilega skyldu. Slíkt er fremur til marks um siðferðilegt skeytingarleysi eða
illt innræti en eiginlegan skort á skynsamlegri sjálfstjórn – enda getur sá sem
ákveður að taka eigin hag fram yfir það sem skyldan býður mótað skilning sinn á
stöðunni út frá bestu fáanlegri þekkingu, myndað ætlun út frá þeim skilningi og
breytt í samræmi við hana.
11 Elster, 1989: 37.
12 Rorty, 1980.
Hugur 2015-5.indd 112 5/10/2016 6:45:25 AM