Hugur - 01.01.2015, Blaðsíða 102

102 Mikael M. Karlsson
að René geti það ekki, þá verðum við samt vissulega að greina milli rökhugsunar
og Skynsemi og hafa það á hreinu að hinn kartesíski efasemdamaður þarfnast
skynsemi í mynd rökhugsunar frá upphafi, annars gæti hann ekki hrint áformi
sínu í framkvæmd. Ennfremur ætti honum að vera það ljóst að þetta er svona
(nema að hann skilur ekki hve skilningur hans á skynseminni er takmarkaður).
Ef við göngum að því vísu að greinarmunur sé á rökhugsun og Skynsemi, og að
René geti ekki enn gert þennan greinarmun, þá getum við séð hvernig efast má
um skynsemina í Fyrstu hugleiðingu, og að það væri ósannfærandi ef það væri
ekki gert. Því að annars væru skallar í endurhæfingunni. Maður sem er í viðjum
fordómanna leggur traust sitt fyrst á „skynjun“ og þar næst á rökhugsun. Ekki
verður unnt að sigrast á fordómunum nema með því að rýra traust hans á þessu
tvennu. Eftir draumarökin er skynjunin rúin trausti. Þetta er herfilegur ósigur
fyrir fordómana, þar sem skynjunin átti að vera sá grundvöllur sem þekking á
hlutum utan hugans hvíldi á. En rökhugsunin átti líka að færa þekkingu og þegar
skynjunin er rúin trausti er það er því óhjákvæmilegt að fangi fordómanna halli
sér að rökhugsuninni; því þarf að ráðast næst á hana ef takast á að sigrast á for-
dómunum.
Við getum verið sammála um að Frankfurt hefur, á vissan hátt, rétt fyrir sér
þegar öllu er á botninn hvolft. Descartes telur vissulega, eins og við höfum tekið
eftir, að maður í viðjum fordómanna geti ekki aðgreint skynsemina frá skynjun-
inni. En jafnvel þótt svo sé, er rökhugsun ekki einföld skynjun, og René myndi
ekki telja að hún væri það. Þannig dregur skýring Frankfurts, að mínum dómi,
fjöður yfir það mikilvæga atriði að (skynsamlega) rökhugsun megi draga í efa í
Fyrstu hugleiðingu og að hún sé dregin þar í efa. Ennfremur, úr því að efasemda-
maðurinn getur ekki greint á milli rökhugsunar og Skynsemi, telur hann að það,
sem hann dregur í efa, sé skynsemin.
Það er því ekki undarlegt að René skuli vera jafn niðurdreginn og hann er í lok
Fyrstu hugleiðingar. Þar sem hann er maður í viðjum fordómanna, hélt hann að
til væri tvenns konar grundvöllur sem léti honum í té hugmyndir sem hann gæti
trúað: „skynjun“ og skynsemi (sem hann leggur að jöfnu við rökhugsun). En með
efasemdarökum var unnt að rýra „skynjunina“ trausti og sýna að allar skoðanir
sem hvíldu á henni væru vafasamar. Nú steðjar sama ógn að skynseminni og ef
hann getur ekki með einhverju móti komið í veg fyrir að hún verði rúin trausti,
situr hann uppi án skoðana sem hann getur treyst og án sálargáfu sem hann getur
reitt sig á. Eftir því sem hann fær best séð er René kominn mjög nálægt altækum
eftirfylgjandi efa í lok Fyrstu hugleiðingar, því hann hefur enn ekkert hugboð um
skilningsljós náttúrunnar.
X
Efinn gagnvart skynseminni í Fyrstu hugleiðingu er því, eins og ég skil hann, í
rauninni ekki fullkominn og hinn eftirfylgjandi efi því ekki altækur, jafnvel ekki frá
sjónarhorni Renés sem enn er tiltölulega þröngt. Ef svo væri hefði René aldrei
Hugur 2015-5.indd 102 5/10/2016 6:45:22 AM