Hugur - 01.01.2015, Blaðsíða 88

88 Mikael M. Karlsson
Skynsemin, sem er hin sálargáfan sem fangi fordómanna reiðir sig á, myndi
efalaust leiða hann til sannleikans ef hann gæti aðeins beitt henni óspilltri og af
fullum krafti. En óspillt skynsemi, segir Descartes, fæst aðeins við hluti sem verða
skildir hreinum skilningi – ekki við líkamlega hluti. Hugmyndir sem eru í hæsta
máta tærar og hreinar og láta okkur í té raunverulega þekkingu, er aðeins hægt
að hafa um hreina skiljanlega hluti. En fordómarnir eru einmitt ljónið á veginum
til þess að hugsa sér hreina skiljanlega hluti – hreina hugsandi verund, til dæmis;
eða Guð, sem fullkomna veru sem ekki er unnt að gera sér neina mynd af; eða
jafnvel efni sem hefur rúmtak en er samt óskynjanlegt. Þannig getur maður, sem
er fangi fordómanna, ekki beitt óspilltri skynsemi – „Skynseminni“ eins og ég
kalla hana stundum hér á eftir – og það er varla að hann geti einu sinni hugsað
sér neitt slíkt. Það sem hann kannast við sem skynsemi er hinn spillti hæfileiki
sem lýst var í kafla II hér að framan, og ég ætla framvegis að kalla „rökhugsun“
til aðgreiningar. Og á sama hátt og „skynjunin“ getur rökhugsunin ekki komið
neinni raunverulega tærri og hreinni hugmynd upp í hugann. Bæði rökhugsun
og Skynsemi eru birtingarmyndir skynseminnar,9 sálargáfu sem allir menn búa
yfir. En það er tvennt ólíkt að búa yfir sálargáfu og að geta beitt henni rétt, og
þangað til maðurinn hefur losnað undan taki fordómanna, bindur vaninn hann
við rökhugsunina og hann er sviptur notkun og jafnvel hugmyndinni um Skyn-
semi. Hæfileikinn til að beita Skynseminni – „hinu náttúrulega skilningsljósi í
sálum vorum“ – er það sem einkennir upplýsingu. Þegar maður getur einu sinni
beitt skynsemi sinni óheftri, er ruglingurinn hrakinn á brott og sannarlega tærar
og hreinar hugmyndir – hugmyndir um hreina skilningshluti – geta komið upp í
hugann. Descartes telur að þá, og aðeins þá, öðlist maður sanna þekkingu.
Nú er kartesísk aðferð, eins og Descartes greinir víða frá, ætluð sem tæki til að
sigrast á fordómum og öðlast upplýsingu. Mér þykir gagnlegt að kalla aðferðina
„endurhæfingu“ vegna þess að með henni er leitast við að breyta þeim sem er
fangi fordómanna og aðferðin er ætluð. Og þessi breyting felur miklu meira í sér
en að skipta um skoðun – hún er breyting á hæfileikum hans til að beita mætti
hugsunar sinnar og einkum þó breyting á ásigkomulagi skynsemi hans: lagfæring
og efling þess sem fordómarnir hafa skert og dregið máttinn úr.10 En þetta þýð-
ir aftur á móti að það er nauðsynlegt að breyta öflugum hugsunarvenjum; þess
vegna má ætla að kartesísk aðferð sé sú tegund aðferðar sem hentar betur til að
breyta venjum en skipta um skoðun.
Það er til dæmis vonlaust að ætla að kenna manni, sem er fangi fordómanna,
sannleikann einfaldlega með því að uppfræða hann eða jafnvel með rökfærslu.
Enda þótt „grunnhugmyndir frumspekinnar“, hreinar skilningshugmyndir eins
og hugmyndin um hugsandi verund, séu í sjálfu sér eins skiljanlegar og nokkuð
getur verið, mun maður, sem er fangi fordómanna, misskilja þær vegna þess að
máttur vanans kemur honum til að halda að hann geti ekki gert sér neina hug-
9 Descartes er augljóslega á þessari skoðun vegna þess að rökhugsun og Skynsemi ljá huganum
hugmyndir sem virðast ekki koma frá skynjuninni, ímyndunaraflinu eða minninu. Ennfremur
eru bæði rökhugsun og Skynsemi, a.m.k. að hluta til, hæfileikar til að draga ályktanir.
10 Því hlýt ég að vera ósammála þeirri athugasemd Frankfurts að „einfeldni“ (lack of sophistication)
hins óupplýsta manns lúti að kenningum (Frankfurt, Demons, bls. 5).
Hugur 2015-5.indd 88 5/10/2016 6:45:17 AM