Hugur - 01.01.2015, Blaðsíða 95

Efi, skynsemi og kartesísk endurhæfing 95
vegna ekki að viðurkenna líka gildi skilningarvitanna sem vinnutilgátu (þangað
til eitthvað fer úrskeiðis)? Það sem virðist gera það að verkum að um útúrsnúning
er að ræða, er að gera fyrirfram upp á milli skynsemi, skilningarvita og annars
grundvallar (sé hann einhver), hleypa einum í gegn en öðrum ekki. Satt best að
segja er það ekki aðferðarfræðilega óaðfinnanlegt.
VI
Hvernig myndi René eða hversdagsmaðurinn – menn sem eru í viðjum for-
dóma – taka röksemdum Frankfurts í þá veru að viðurkenna beri skynsemina
„sem vinnutilgátu“ sem sé undanskilin fyrirfram-efa? Eins og ég sagði áðan hlýt-
ur framgangsmáti Descartesar, ef hann á að hafa tilætluð áhrif, alltaf að virðast
sennilegur í augum þeirra áheyrenda sem honum er beint til.
Nú segir Frankfurt að fyrirfram-efi sé nýtilegur ef við undanskiljum skynsem-
ina frá honum; samkvæmt Frankfurt eigum við því að biðja hversdagsmanninn,
rétt um leið og við erum, ef svo má segja, nýbúin að heilsa honum með handa-
bandi, um (1) að efast um nánast allt, en (2) undanskilja skynsemina frá efanum.
Við skulum, umræðunnar vegna, um stundarsakir gera ráð fyrir því að unnt
sé að fá hversdagsmanninn til að beita fyrirfram-efa; að hann sé, án knýjandi
efasemdarökfærslna, tilleiðanlegur til að fresta dómum um fyrri skoðanir sínar og
fresta trausti sínu á áður viðurkenndum sálargáfum. Þá gellur í okkur: „En bíddu
aðeins við! Áform okkar fellur um sjálft sig nema því aðeins að þú undanskiljir
skynsemina frá þessum efa; vildirðu nú ekki vera svo vænn að gera það?“ Finnst
hversdagsmanninum þetta aðlaðandi bón?
Við skulum taka eftir því, sem Frankfurt gerir ekki, að ef þú berð spurningu
upp við hversdagsmanninn þá heldur hann væntanlega að þú eigir við rökhugs-
unina, sem hann telur að skynsemin sé. Og þó að hann treysti þessum grundvelli
upp að vissu marki, þá mun hann spyrja eins og Polyander í Leitinni að sannleik-
anum: „Er nokkur sem getur efast um að skynjanlegir hlutir … séu miklu vissari
en aðrir?“ (HR I:313). En ef maður trúir þessu – að það sem er augljósast sé gefið
í skynjun – þá mun hann örugglega gapa af undrun yfir því að skynjunin eigi í
þessu tilliti að víkja fyrir skynseminni.
Nú skulum við hyggja aftur að því sem við gáfum okkur, umræðunnar vegna, að
hversdagsmaðurinn léti tilleiðast að viðurkenna fyrirfram-efa. Þetta er vissulega
einkennileg forsenda ef við höfum þann mann í huga sem situr fastur í viðjum
fordómanna. Hann er ekki heimspekingur, sem getur tekið til greina sem alvar-
legan möguleika furðulegustu tilgátur og viðhorf. Hann er „jarðbundinn“ maður
sem trúir því að ekkert sé augljósara en hinn hverdagslegi heimur hlutanna sem
hann þekkir með „skynjuninni“: hann er einmitt hversdagsmaðurinn. Hvaða geð-
þóttaákvörðun gæti valdið því að hann tæki fyrirfram-efa sem gildan? Frankfurt
og Kenny svara því til að það sé nú kannski ekki beinlínis geðþótti. René hefur,
þegar öllu er á botninn hvolft, við ýmis tækifæri uppgötvað ósannar skoðanir hjá
sjálfum sér – og hver hefur svo sem ekki gert það? Þetta, segja þeir, gerir það að
Hugur 2015-5.indd 95 5/10/2016 6:45:20 AM