Andvari - 01.01.1988, Side 118

116
ÞÓRIR ÓSKARSSON
ANDVARI
kemur þó“ (478). Þá á Hjálmar það sömuleiðis til að lofsyngja frumleikann
að hætti rómantísku skáldanna: „íslenzkan er orða frjósöm móðir, / ekki þarf
að sníkja, bræður góðir, / né heilum stela hendingum / og hugmyndanna
vendingum“ (526). Hætt er við að Hjálmar hafi séð í gegnum fingur við
ýmsar gamlar syndir sínar þegar hann orti þetta, þótt hann sé vitaskuld víða
ákaflega skapandi.
Mótsagnir á borð við þessar sýna ef til vill betur en margt annað stöðu
Hjálmars sem skálds og með nánari athugun mætti hugsanlega leiða í ljós
einhverja þróun eða stefnubreytingu í Ijóðagerð hans frá hefð til nýjunga,
eins og Eysteinn gerir í rímnakveðskap Hjálmars. Svipaða athugun þyrfti
einnig að gera á skáldskap Sigurðar Breiðfjörðs sem dró í einum mansöng
Númarímna upp einhverja skýrustu og eftirminnilegustu mynd íslenskra
bókmennta af rómantíska ,,skáldprestinum“: ,,Hinn er skáld sem skapar
fæðir málar / myndir þær í þanka sér / sem þekktum aldrei forðum vér. /
Hann sem sér með hvössu sjónarbáli / hulda gegnum hugi manns / og háa
fræði skaparans.“8
En þó að Hjálmar verði tæpast settur á sama bekk og Símon Dalaskáld og
Skáld-Rósa eru tengsl hans við alþýðuna ákaflega sterk, enda var hann eins
og kunnugt er örsnauður einyrki lengst af ævinnar og þekkti af eigin raun
lífsbaráttu fátækrar og ómenntaðrar alþýðunnar. Þessi Iífsbarátta er reyndar
eitt af grundvallaryrkisefnum hans og trúlega hafa fá íslensk skáld lýst henni
betur en hann eða af meiri skilningi: „Kenndur er eg við kláða og eymd /
kulda, sult og heimsku,“ (65) yrkir hann í einu kvæða sinna. Þannig er
viðhorfið allt annað en hjá lærðu skáldunum — og þá sérstaklega þeim sem
kennd eru við rómantík — þótt að sönnu hafi fæst þeirra talist til efnamanna.
Augunum er fremur beint að hversdagslegum og oft æði dökkum myndum
tilverunnar en óskadrauminum sem Ijómi hugsjónanna leikur um. Hér
skortir sífellt þá fegurð og upphafningu sem ljóð rómantísku skáldanna vitna
um og áhyggjuleysið af allra frumstæðustu lífsþörfum manna.
Það sem að vísu greinir milli Hjálmars og flestra annarra kotbænda er að
hann hafði bæði næmleika skáldsins fyrir umhverfi sínu og uppreisnarhug
þess sem sættir sig ekki við hlutskipti sitt. Hann sá andstæðurnar allt í
kringum sig, fátækt, sult og fákunnáttu annars vegar, auðsæld, ofgnótt og
menntun hins vegar. Og hann var sífellt vansæll, bitur eða reiður, þráði betra
líf en honum var búið. Líklega er Hjálmar eitthvert fyrsta íslenska skáldið
sem bendlað er við kommúnisma, þó að sá ,,kommúnismi“ hafi ekki verið
studdur lærðum kenningum, en í dagbók sinni frá 1848 segir Gísli Brynj-
úlfsson á einum stað: „Mamma kenndi mér tvær kommúnistiskar vísur
gamlar“ og vitnar síðan í kvæði Hjálmars „Ríkur og fátækur“.9 Óánægja
Hjálmars beindist reyndar ekki aðeins gegn óvinsamlegu samfélagi og mis-