Andvari - 01.01.1988, Síða 128

126
MATTHÍAS VIÐAR SÆMUNDSSON
ANDVARI
tvinnuð saman með ótvíræðum hætti. Mótaði það skipan einstakra táknkerfa
eða merkingardeilda, tryggði og einræði ákveðins hugsunarháttar. Er leið að
lokum aldarinnar tók kerfið að kvika. Ósamræmi skapaðist milli þekkingar og
valds er leiddi á stundum til gagngerðra umskipta: hið illa snerist í andstæðu
sína, óreiðan varð að reglu, uppreisnin að lífshætti. f*að sem verið hafði klám,
níð og vitleysa vann sér tilverurétt innan ritaðs máls. Á þessum tíma breyttist
hugsunarháttur manna í grundvallaratriðum. Breytingin varð þó ekki í einu
vetfangi heldur á löngum tíma. Ferlið mótsagnakennt og með ýmsu móti á ein-
stökum sviðum. Segja má þó að þekking sem legið hafði í þagnargildi, verið
bæld eða í jaðarstöðu, hafi brotist fram og orðið máttug í allri umræðu. Vett-
vangur skapaðist fyrir stríð hugmynda og lífsskoðana. Breytingin fól ekki í sér
algert afnám þess sem fyrir var né heldur verður hún rakin til ákveðins atburðar
eða bókmenntaverks. Feir sem um tímabilið hafa fjallað hneigjast þó til alhæf-
inga af slíku tagi. Þannig héldu Sigurður Nordal, Halldór Laxness og Gunnar
Gunnarsson því fram á sínum tíma að 20asta öldin hefði í raun hafist með
heimsstyrjöldinni fyrri, 1914-1918.2
í nýlegu riti eftir Halldór Guðmundsson er fullyrt að íslenskar nútímabók-
menntir hefjist á þriðja áratug þessarar aldar með tveimur verkum, Bréfi til
Láru (1924) og Vefaranum mikla frá Kasmír (1927). Einnig er staðhæft að
sögumaður Bréfsins sé „fyrsta 20. aldar hetja íslenskra bókmennta1'3. Að mínu
mati er hér um mikla einföldun að ræða eins og síðar getur. Menningarhugtak
Halldórs er einnig óljóst. Þannig virðist hann ekki gera mun á samfélags- og
menningarbyltingu4, setur og jafnaðarmerki milli menningarbyltingar og
áreksturs íslenskrar og erlendrar menningar5. Slíkur árekstur réði þó ekki úr-
slitum. Forsendurnar voru öðru fremur innlendar og fólust í breyttum afstæð-
um þekkingarkerfis og samfélagsveruleika. Halldór fjallar lítt um samband
trúarlegrar og rómantískrar orðræðu við nýjan tíma, þær hefðir sem komust á
hreyfingu og brotnuðu niður eða birtust í breyttri mynd innan nýs samhengis.
Þess í stað lýsir hann hugmyndum sem algengar voru í evrópskum aldamóta-
módernisma og notar þær sem mælikvarða á „nútímaleika“ íslenskra bók-
mennta. Gerir hann þó skýran greinarmun milli þeirra og bókmennta sem til
urðu eftir fyrri heimsstyrjöld eins og þá hafi orðið hvörf sem skiptu öllum
sköpum. Að mati Halldórs Guðmundssonar felst nýjung Vefarans mikla frá
Kasmír meðal annars í uppgjöri höfundar við takmarkalausa sjálfhverfu alda-
mótanna, ofurmennskubrjálæði og lífsfyrirlitningu.
Skilgreining Halldórs er að ýmsu leyti hæpin því að stríðið hófst löngu áður
en styrjöldin skall á. Aldamótamódernisminn verður ekki greindur með af-
dráttarlausum hætti frá því sem síðar gerðist. Þannig glímdi Jóhann Sigurjóns-
son við svipaðan vanda og Halldór Laxness: sjálfsmynd aldamótamanns,
hömlulausa huglægni, hóflausa frelsiskennd, ofmetnað. Verk Jóhanns sýna til
hvers hamslaus leit að þekkingu, ást eða valdi getur leitt brjóti hún í bága við