Andvari - 01.01.1988, Side 136

134
MATTHÍAS VIÐAR SÆMUNDSSON
ANDVARI
Líf hefst úr tómi og hnígur til tóms. Eyðingin er lögmál þess og starfar af
handahófi, ómeðvitað og tillitslaust, fullt grimmdar í huga manna. - Afhelgun
heimsins felur þannig ekki í sér algert afnám merkingar heldur öllu frekar um-
snúning, firringu þar sem áður var nánd. Andstæða sjálfs og heims er staðfest
jafnframt því sem hið illa er byggt inn í tilvistina sjálfa. í því fólust mikilvæg
umskipti: uppgjör við hugmyndafræði fyrri tíðar, skáldskap rómantíkur og ný-
rómantíkur.
Rómantíkin og hið illa
Hugsun rómantíkera einkennist af fullkomnunarþrá. Heimurinn er í augum
þeirra vettvangur vonar og draums, tengdur sjálfinu á dulkynjaðan hátt. Svipað
næmi kemur fram í nýrómantískum bókmenntum aldamótanna þótt forsendur
þeirra væru aðrar og ólíkar. Hin nýja bókmenntakynslóð óx inn í heim sem hún
sjálf varð að gæða merkingu, frjáls til að velja og hafna, möguleikarnir margfalt
fleiri en áður höfðu boðist. Margir biluðu. Frelsið var of kröfuhart svo þeir
svæfðu hugsun sína og leituðu friðar í einhvers konar óvirku ástandi: andatrú,
rómantík, hughyggju. Skópu sér á þann hátt annan heim handan raunveruleik-
ans. Sumir héldu dauðahaldi í gamlar siðahugmyndir þótt forsendur þeirra
væru brostnar, samþykktu án sannfæringar guðlega leiðsögn, gerðu nytsemina
að mælikvarða allra gilda. Reyndu með því að hverfa aftur til þess tíma er vald-
ið var ótvírætt, skipulagið. Aðrir höfnuðu öllum slíkum lausnum og glötuðu við
það viljanum til lífs. Niðurrifið náði á þeim heljartökum - viljinn til einskis.
Loks voru þeir sem reyndu að gæða heiminn nýju samhengi, endurbyggja hann
á mennskum forsendum. Þeir gengu einatt út frá einstaklingnum, sjálfsver-
unni, boðuðu algera lífsjátningu ogofurmennishyggju. Þeirvildu breyta veröld
sem ekki samrýmdist tilfinninganæmi þeirra og sköpunarþörf.
Þessi hugsunarháttur birtist einkar glöggt í fyrri ljóðum Jóhanns Sigurjóns-
sonar. Hann reyndi framan af að sigrast á sjálfum sér með því að byggja nýjan
sjálfumleika er leggja átti undir sig heiminn. Þrá hans var öðru fremur tilvistar-
krafa, leið til sjálfsgildis, tilgangs. Að öðrum kosti — fánýtt líf og út í hött. í
vissum skilningi var Jóhann líkastur málara frammi fyrir auðum striga. Mark-
mið hans var að mála heiminn með eigin óskalitum, gera veruleikann að lista-
verki, færa hann í búning skáldskapar. Sá hann þá sjálfan sig í gervi skaparans,
löggjafans. í því skyni fyllti Jóhann rými hins yfirskilvitlega með manninum
sjálfum, gæddi tómleikann nýju innihaldi, felldi í eitt ólík tilverusvið.
Jóhanni varð fljótlega Ijóst að nýrómantíkin var nýtt form lífsblekkingar. Að
hún var tilraun til að viðhalda skipulagi sem átti sér ekki lengur neina stoð.
Verk hans á árunum 1905-1917 eru samfellt uppgjör við nýrómantískar lausnir.
Viðhorfin til hins illa gjörbreyttust á fyrstu áratugum þessarar aldar eins og
fram hefur komið. Það er ljóst séu verk höfunda eins og Jóhanns, Gunnars
\