Andvari - 01.01.1988, Qupperneq 149

ANDVARI
Ahrif siðbreytingarinnar á alþýðufræðslu
147
góðrar breytni í daglegu lífi. Krafan hljóðaði m.ö.o. upp á skilning á og
innlifun í hinn helga texta.30 Þannig yrði orðibsaliggorende eins og kallað var
af dönskum.
Af augljósum ástæðum var torvelt að svara þessari kröfu með utanbókar-
lestri. Merking orðanna verður ekki svo auðveldlega hugtekin og hugleidd
meðan þau svífa í lausu lofti munnlegrar geymdar og hafa ekki öðlast sýnilega
tilvist ritaðs máls. í þessum skilningi mátti með sanni kalla bóklausan mann
blindan á sannindi trúarinnar. Meðan tilheyrandinn hafði ekki vald á rituðu
(prentuðu) máli, hlaut margt guðsorðið að láta í eyrum hans sem töfrafor-
múla; og að sama skapi var ástæða til að efast um vakningaráhrif þess.
Nauðsynlegt er að gera sér þess grein að kristileg uppfræðsla var ekki
bundin slíkum takmörkunum aðeins á sjálfri siðskiptaöldinni heldur miklu
lengur í mýmörgum tilvikum. Ég hef þannig leitt tölulegar líkur að því að um
aldamótin 1700 hafi ekki nema u.þ.b. sex af hverjum tíu húsbændum verið
nokkurn veginn læsir á guðsorð, þ.e. kunnuglegan texta, og voru þeir þó
miklu betur á vegi staddir að þessu leyti en bæði húsmæður og vinnufólk.31
Að því er varðar skilyrði til bóklegrar fræðslu og lestrarkunnáttu verður
ennfremur að hafa ríkt í huga að sóknarprestar áttu í þessu efni allt komið
undir atfylgi og aðstæðum húsráðenda; því hér á landi höfðu þeir enga stoð af
meira eða minna sérhæfðum kennslukröftum í líki djákna eða skólakennara,
eins og gerðist á öðrum Norðurlöndum eða í þýsku ríkjunum. ísland sýnir
þannig einstakt dæmi um lúterska siðbreytingu er gekk fram án þess að
barnaskólar kæmu til skjalanna.32 Það er æði kaldhæðnislegt að efna- og
umkomuleysi íslendinga varð þess valdandi að hér skapaðist tilraunastöð
fyrir upprunalega hugsjón siðbreytingarmannsins þýska um heimilið sem
ákjósanlegastan vettvang kristilegrar barnafræðslu.33 Þegar athuga á þróun
þessarar fræðslu, er því mikilvægt — til þess að raunsær skilningur fáist á
öllum aðstæðum hennar— að gefa gaum að gerð og starfsháttum heimilanna
í landinu.34
Ég hef reynt að rökstyðja þá tilgátu að læsi í hinum sögulega, trúarlega
skilningi hafi haldist náið í hendur við bókvæðingu íslenskra heimila frá
•okum 16. aldar fram undir miðja 18. öld. Skal nú gerð örstutt grein fyrir
helstu atriðum þessa rökstuðnings.
Aðferðina sem beitt var til að prófa ofangreinda tilgátu mætti kalla aftur-
verkandi tölfræðiaðferð. í fyrsta lagi vann ég upplýsingar úr sálnaregistrum
áðurnefndra níu prestakalla frá árunum 1748-1763 um bóklæsi heimilis-
manna annars vegar og bókaeign beirra hins vegar. Er þá átt við trúarleg rit
sem voru hin einu er prestum var skylt að skrá.35 Upplýsingar um þetta atriði
fyrirfundust í registrum sex prestakalla af þessum níu36 eða varðandi samtals
108 heimili.37 í töflu 1 er þessum heimilum skipt í sex flokka, allt frá þeim
sem töldu enga bók til heimila sem tíunduðu 10 bækur eða fleiri.