Andvari - 01.01.1988, Síða 153

andvari
ÁHRIF SIÐBREYTINGARINNAR Á ALPÝÐUFRÆÐSLU
151
Niðurlag
Að framan hafa verið leidd rök að þeirri tilgátu að bóklæsi á íslandi hafi vaxið
nokkurn veginn samfellt frá lokum sextándu aldar fram á hina átjándu. En
jafnframt má ráða af eðli bókakostsins að læsið hefur verið æðifrumstætt,
a.m.k. fjarri því að svara nútíðarkröfum um skilvirka lestrarkunnáttu. Ætla
má að hjá þeim hluta almennings sem taldist bóklæs hafi kunnáttan ekki rist
dýpra en svo að menn yrðu læsir á þekktan texta (bænabókarfærir). Hún
svaraði þó þeirri kröfu að á sem flestum heimilum fyrirfyndist einhver,
yfirleitt húsfaðirinn eða húsmóðirin, er gæti fylgt eftir prédikun sóknar-
prestsins með guðsorðalestri fyrir heimilisfólk. Húslesturinn, húsandaktin,
var félagsleg athöfn, byggð á lestrarkunnáttu sem aðeins minnihluti heimil-
isfólks hafði á valdi sínu. Það var slíkt læsi sem lútersk kirkjuyfirvöld kapp-
kostuðu að efla fyrstu tvær aldirnar eftir að hinn nýi siður var upp tekinn á
Islandi. Fyrst með píetismanum, fyrir þrýsting erlendis frá, var stigið næsta
skrefið í lestrarkennslu (alfabetiseringu) íslendinga: í tengslum við ferm-
inguna var þá farið að krefjast þess að hver uppvaxandi þegn næði valdi á
prentuðu máli, „t.d. sálma- og guðspjallabók“, eins og kveðið var að orði í
konungsbréfi til Skálholtsbiskups árið 1790.42
Menn veiti því eftirtekt að viðmið læsisins er hér enn hátrúarlegt, þ.e. hinn
kunnuglegi texti guðsorðabókarinnar. Læsiskrafan, sem gilti nú ótvírætt um
alla jafnt háa sem lága, hvíldi sem sé enn í hinum evangelísk-lúterska
skilningi á sambandi trúaðs manns og opinberaðs texta. Skv. þessum skilningi
bar ekki neina sérstaka nauðsyn til þess að almenningur yrði fær um að rita
eigin hugsanir á blað — eða það sem heitir á mæltu máli að verða skrifandi.
Læsið opnaði leið að fyrirfram gefnum boðskap en skriftarkunnáttan var hins
vegar til þess fallin að miðla boðum og hugmyndum milli misjafnlega inn-
rættra einstaklinga. Sem fræðslumarkmið styðst þannig skriftarkunnáttan við
miklu veraldlegri rök en læsið sem verður ekki aðskilið í fræðslusögu okkar
frá lúterskri siðbreytingu.43
Ég get ekki skilist við þetta mál án þess að minna á að framangreind túlkun
á áhrifum siðbreytingarinnar á íslenska alþýðufræðslu einskorðast við trú-
fræðsluna og það læsi sem af henni óx. Þetta leiðir af eðli málsins þar sem ekki
var mælt fyrir um aðra fræðslu af yfirvöldum. Á hinn bóginn er víst að
íslenskur almenningur hefur ekki nærst af guðsorði einu saman, hvorki fyrir
siðbreytingu né eftir. Um þetta vitnar óþrotleg iðkun sagnaskemmtunar og
skáldskapar af ýmsu tagi er gengur eins og rauður þráður gegnum íslenska
menningarsögu.44
Það væri út af fyrir sig nærtækt viðfangsefni að kanna eftir föngum áhrif
siðbreytingarinnar á þessa iðkan, ekki aðeins að því er varðar framleiðslu