Andvari - 01.01.1996, Blaðsíða 133

ANDVARI
„AÐ HUGSA ER AÐ BERA SAMAN“
131
hafði sjálfur kennt þeim að íslendingasögur væru höfundarverk rithöfunda
13. aldar? í Fragmenta hafnar hann heimildargildi Islendingasagna um
söguöldina jafnvel eindregnar en áður og dregur til dæmis í efa að Skarp-
héðinn Njálsson hafi nokkurn tímann verið til.20 Og ef persónur íslendinga-
sagna hafa ekki verið til virðist orðið harla lítið eftir af söguöld til að bera
saman við eitt eða neitt. í þessu kann að sýnast ósamkvæmni, en hún er þar
í raun og veru ekki, vegna þess að Sigurður kom auga á hvernig hægt er að
nota íslendingasögur sem heimildir um samfélag án þess að láta spurning-
una um sannleiksgildi þeirra þvælast fyrir sér. Þetta er athyglisvert fyrir
okkur, meðal annars vegna þess að amerískir félagssögufræðingar liggja ís-
lendingum nú á hálsi fyrir að kunna ekki að nota íslendingasögur sem
heimildir. Bandaríski lögfræðingurinn William Ian Miller hefur til dæmis
nýlega skrifað (í þýðingu minni):21
Afneitun á áreiðanleika íslendingasagna, sjónarmið sem einkum tengist íslenska
skólanum, ásamt fremur þröngri sýn á hver séu hin réttu viðfangsefni sagnfræðilegra
rannsókna, leiddi til almennrar kreppu í trausti á heimildargildi sagnanna til hvers
kyns sagnfræðirannsókna. Ein afleiðingin er sú að lítið hefur verið um marktæka fé-
lagssöguritun um upphafsskeið íslandsbyggðar síðan á fyrstu áratugum aldarinnar.
Sjálfur segist Miller nota íslendingasögur sem heimildir um samfélagsgerð
á tíma söguhöfunda á 13. öld og foreldra þeirra, afa og amma á 12. öld.22 Þá
skiptir ekki máli hvort Skarphéðinn var til eða hvort Njáll var brenndur
inni; sögurnar segja frá því sem menn 13. aldar gátu hugsað sér að gæti
gerst, af því að það gat gerst í minni þess fólks sem þeir þekktu og mundu.
Síðar býður Miller lesendum sínum þó aðra lausn: ef þeir vilji ekki lesa rit
sitt sem lýsingu á raunverulegu samfélagi 12. og 13. aldar sé það að minnsta
kosti samfélag íslenskra sagna og laga, samfélag sem söguhöfundar (og
lagahöfundar) hafi skapað.23
Árið 1954 hélt Sigurður Nordal fyrirlestur við Glasgow-háskóla um sann-
leikskjarna íslendingasagna. Fyrirlesturinn var gefinn út á ensku þremur
árum seinna, en er í fyrsta skipti prentaður í íslenskri þýðingu í öðru bindi
Fornra mennta.24 Hér var Sigurður með allan hugann við bókmenntalegt
gildi sannleikskjarnans, hvert gildi það gæfi sögu eins og Njálu sem lista-
verki að höfundur hennar var með nokkrum hætti bundinn af sögulegum
veruleika. Hann horfir nánast eingöngu á sögurnar frá bókmenntafræði-
legu, listrænu sjónarmiði. í Fragmenta ultima vottar hins vegar fyrir sagn-
fræðilegra viðhorfi, því sem mætti kalla tilraun til sagnfræðilegrar endur-
reisnar Islendingasagna innan marka bókfestukenningar. í þætti sem útgef-
andi Fragmenta telur raunar ritaðan fyrir 1950 segir, í dálítið óljósu
samhengi við það sem stendur á undan:25 „Það er á sinn hátt jafnmikilvægt
að kynnast hugmyndum manna á 13. öld um söguöldina sem söguöldinni