Tímarit Máls og menningar - 01.09.1988, Side 37

Um beinfxtta menn
staðan er til slíkra manna og enn má vænta að skoðanir lesenda séu skiptar.
Hvernig sem því er farið, reynist fjórða atriðið rökrétt framhald hins
þriðja; Vermundur lifir af eignunum og gjaldmiðill hans er vörur - sá sem
lesið hefur almenna sögu hnýtur enn. Fimmta atriðið fyllir upp í þá lýsingu
sem áður er komin og ber svo lymskufullt yfirbragð fornsögufrásagnar að
vafamál er að margir lesendur sjái að svo komnu máli annað fyrir sér en
kostulegan stórbónda, stjórnsaman, kvensaman og snjallan. En sjötta at-
riðið tekur af allan vafa um hverjum manni skal lýst: auðhyggjan er kjarn-
inn í hugmyndaheimi Vermundar ekki síður en Þorgils; kvensemi hans er
merkileg, konur hans eru fjárfesting sem til er kostað eftir því hvaða arður
fæst af þeim. Það sem á undan er komið, tekur stakkaskiptum, sé allt skoð-
að í samhengi eins og til er ætlast. Hugmyndaflugið kann að fara af stað og
spurningar sem þessar að vakna: „Hann (leturbr. bk.) var búsýslumaður
„góður“ - en hver vann verkin? hann var „vitur maður“ en til hvers notaði
hann viskuna? „hafði áttar konur margar og gert til sumra skyndibrullaup”
- hvað varð um þær og allar hinar?
Ljóst er af þessum lýsingum að höfðingjarnir eru ekki einfaldlega menn
friðar. Lýsingarnar afhjúpa einingu andstæðnanna: hin skoplega kvensemi
Vermundar felur í sér samfélagslegan harmleik; friðarhyggja Þorgils grund-
vallast á gróðahyggju sem aftur heldur við samfélagsskipan er daglega
sviptir fólk lífi í beinni eða óbeinni merkingu - eins og sagan sýnir best
sjálf í atburðanna rás. Þeir félagar eru njörvaðir niður með tilliti til stétta-
stöðu og sýnt er hvaða þróunarferli hefur markað þá. Skoði lesandinn lýs-
ingarnar tvær í samhengi, stendur hann á endanum uppi með tvo dæmi-
gerða fulltrúa efnastéttar 11. aldar sem eru hliðstæður að eignum og áhrif-
um en andstæður að öðru leyti. Þeir eiga sér ólíkan hugmyndaheim og
ólíkan lífsstíl þar eð stéttastaða þeirra er á ólíkan hátt til komin; þeir bera
vitni um samfélag þar sem ríkir „sambland peninga og landaurabúskapar“,
þar sem skeið siðmenningar og hálfsiðunar mætist. 15)
Lesendum er látið eftir að tengja nútíð og fortíð í kynningunum og deila
má um hversu langt skal ganga í slíkum tengingum. Hins vegar getur
naumast hjá því farið að hinar skipulögðu hliðstæður og andstæður veki at-
hygli á því sem ósagt er látið: tengsla Þorgils Arasonar við fortíðina er
hvergi getið. Og þá er varla órökrétt að sá sem nokkuð þekkir til íslensks
samfélags og skrifa íslenskra sósíalista á ritunartíma Gerplu, sjái fyrir sér
hina dæmigerðu tvennd íslenskrar borgarastéttar eftir heimsstyrjöldina síð-
ari, annars vegar „the self-made man“, drifinn áfram af gróðahyggjunni
einni án nokkurra tengsla við sögu og menningu þjóðarinnar; hins vegar
„gamla aristókratíið" sem stendur föstum fótum í fortíðinni og hefur að
því skapi annað gildismat og annan hugmyndaheim en hinir nýríku efna-
291