Tímarit Máls og menningar - 01.09.1988, Síða 94

Tímarit Máls og menningar
Sjálfið og óreiðan
Hin hefðbundna skáldsaga byggist á vissu um eigin orðræðu, vissu um að
hún endurspegli reynslu og heim. I henni er eins og „sannleikurinn hafi
orðið“ svo vitnað sé til orða Alains Robbe-Grillet15. Hún er óskeikul og
speglar skiljanlegan heim: rökbundna formgerð sem hlaðin er forskilvit-
legri (transcendental) skynsemi. Sjálfið sem í henni býr er stöðugt og í
valdaaðstöðu. Það kastar merkingu sinni á fyrirbærin í þeirri trú að hún sé
sannleikur þeirra. Ollu er skipað í stigbundið kerfi sem byggist á hagsmun-
um og sjónarhorni sjálfsins, stöðu þess meðal fyrirbæranna. Skipulagið er
mannhverft, sjálfið í miðju og hið flókna og óreiðufulla greint í einfaldar
andstæður.
Söguheimur nútímaskáldsagna er gjörólíkur. Því er líkast sem sjálf þeirra
hafi liðast í sundur og týnt kjarna sínum. Oll forskilvitleg skynsemi virðist
tröllum gefin, sannleikur heimsins, og sjálfið hrekst frá einni táknmynd til
annarrar án þess að ná sambandi við þær, rekið áfram af þrá eða öllu heldur
skorti. Hin hefðbundnu táknmið hafa misst festu sína og merkingarheim-
urinn að baki tungumálsins virðist hruninn. Líf þessa sjálfs felst því fremur
í látlausri merkingarsköpun en merkingartúlkun.
Þetta ástand kemur einkar glöggt fram í skáldsögu Thors Vilhjálmssonar,
Fljóttfljótt sagði fuglinn (1968)16. Textinn kveikir grun um það sem gleymst
hefur eða er falið, hið raunverulega sem er afstætt, tilviljunarkennt og ein-
staklingsbundið. Hann brýtur stöðugt niður táknkerfi sem tryggt höfðu
skynseminni vald yfir heiminum. Reynir að fanga reynsluna eftir leiðum
sem liggja frá því þægilega og samþykkta inn í rými þar sem hver og einn
verður að skapa sér merkingu, gerast eigið skáld og heimsins. Niðurrifið
kemur ekki síst fram í þversagnakenndu myndmáli þar sem ýtrustu and-
stæður mætast og eyða hver annarri, verða eitt eða ekkert eða allt: „Birtan
var svo hvít að hún minnti á mikið vonlaust myrkur í hitanum“ (9). Upp-
lifunin sprengir viðtekna merkingu: „Og einhversstaðar í þrívíddarsæ sem
blasti við honum á sléttum múrnum með því eðli sem í senn var órafjarski
svo hann svimaði næstum vegna þess að hann var líka svo nálægur og
þrýsti fjarska sínum innar í honum sjálfum. . .“ (51). Textinn dregur sjálfan
sig slytrulaust í efa, játar vanmátt sinn líkt og skynjunin. Mynd hverfist um
innri mótsögn er magnar grun um rökleysu og gerir gamalkunn hlutföll
merkingarlaus: nánd eða fjarski, myrkur eða ljós, tími eða ómæli? Hátt-
bundin mynstur hafa sundrast og skilið sjálfið eftir í óreiðu, möguleika og
óræði. Mörk hins skiljanlega og óskiljanlega eru ekki skýr eins og fyrrum
né heldur vitundar og veruleika. Er ekki heilaspuninn jafn raunverulegur
og hvað annað? Er það sem vaknar og lifir í hugsun þinni óraunverulegra
en andlit eða atvik er líður hjá?
348