Tímarit Máls og menningar - 01.09.1988, Blaðsíða 130

Tímarit Máls og menningar
Völuspá svipar mest til dróttkvæða af
öllum eddukvæðum. En hvernig sem
þessu er farið, er augljóst að allar leið-
réttingar, blöndun texta o.þ.h. eru
breytingar miðað við frumtexta, þótt
frávikið kunni að vera mismunandi
mikið og mismunandi „röskun“ á frum-
textanum.
Ljóst er að þessar breytingar hljóta að
verulegu leyti að fara eftir því, hvernig
varðveislu kvæðanna hefur verið háttað,
en um það mál má setja fram ýmsar
kenningar. Eftir lýsingum útgefanda að
dæma virðist hann einna helst líta svo á,
að „munnleg geymd“ á miðöldum hafi
verið svipuð og nú gerist og gengur í
rútubílasöng: menn hafi kyrjað það sem
þeir mundu, ruglað orðum, sleppt er-
indum, blandað þeim saman eða bætt
inn eftir hentugleikum, og þannig hafi
textinn verið á sífelldu iði en þó „rétt-
ur“ í hvert skipti ef með honum tókst
að halda uppi fjörinu í mannskapnum.
En þessu er öðru vísi háttað, ef til hefur
verið stétt manna sem hafði að ein-
hverju leyti það hlutverk að sjá um
varðveislu kvæða og annarra fornra
fræða sem slíkra. Slík stétt var vitanlega
til: það voru skáldin, sem urðu vegna
íþróttar sinnar (og hlutverks í þjóðfé-
laginu) að læra utan að mikinn fjölda af
kvæðum, bæði dróttkvæðum og eddu-
kvæðum (vegna sagnanna), rannsaka
þau vandlega til lærdóms og eftirbreytni
og kunna þau sem nákvæmast. Við slík
skilyrði gátu gömul kvæði varðveist
furðulengi þrátt fyrir orðalagsbreyting-
ar án þess að aflagast gersamlega og
breytast í önnur, enda bendi sitthvað til
þess að „munnleg geymd" hafi verið
nokkuð nákvæm á þessum tímum: sam-
anburður goðsagna, sem skráðar voru á
Islandi á 13. öld, og helluristna í Svíþjóð
frá 11. öld, þykir benda til þess að sömu
goðsögurnar hafi verið í umferð með
tveggja alda millibili, þannig að jafnvel
ýmis smáatriði hafi verið eins. Málfar
og stíll kvæðanna benda líka til þess að
þau séu frá ólíkum tímum, þannig að
gera verður í hvert skipti ráð fyrir ein-
hverju „ frumkvæði" frá ákveðnum
tíma, þótt það kunni síðan að hafa
breyst og aflagast.
Tilraunin til að skýra þann mun á
hinum ýmsu kvæðum, sem álitinn var
stafa af mismunandi aldri, með „um-
hverfinu", þ.e.a.s. með þeim stéttum
eða þjóðfélagshópum sem kvæðin hafi
verið samin fyrir, er leifar af dólgamarx-
isma sem gerði ráð fyrir beinum og ein-
ræðum tengslum hugverka og þjóðfé-
lags. Slíkum kenningum er ekki hægt að
halda fram lengur, þar sem tengslin eru
greinilega miklu flóknari og svo hlíta
hugverkin eigin lögmálum og lifa sínu
lífi, en auk þess hafna kenningarnar í
hringavitleysu: fyrst er búið til „um-
hverfi" eftir kvæðunum og svo er „um-
hverfið'* notað til að skýra kvæðin. . .
Það er því erfitt að fallast á þá mynd
sem útgefandi dregur upp af „munn-
legri geymd“ eddukvæðanna. Þó mætti
segja, að hún hafi þann kost að beina at-
hygli manna að þeim texta sem raun-
verulega hefur varðveist og veikja tiltrú
þeirra á textameðferð sumra fyrri fræði-
manna, sem bútuðu kvæðin mjög í
sundur eftir hugmyndum sínum um
upprunalegan texta og viðbætur og ortu
þau jafnvel hreinlega upp á nýtt eftir
einhverjum vafasömum hugdettum. En
eins og kenning útgefanda er hér sett
fram rambar hún beint yfir í andstæðar
öfgar: vegna hennar verður hann að
hafa tröllatrú á bókstaf handritanna, eða
öllu heldur handritsins, Konungsbókar,
sem hann fylgir, og hann verður að
neita sér um allar lagfæringar og skýr-
384