Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Blaðsíða 33

OFAR HVERRl KRÖFU
stjórnarsambandinu gefur á að líta nokkrar frumstæðustu þjóðir jarðarinn-
ar í baráttu sinni fyrir því takmarki að verða að manneskjum. Það er hægt
að gleðjast yfir slíkri baráttu af ást til mannkynsins, ekki ást til fegurðarinnar,
ekki enn“ (17). En þýddi þetta ekki að fegurðin og mannlífið eru elskendur
sem geta ekki mæst, a.m.k. ekki enn? Ef ekki mátti beita mælikvarða fegurð-
arinnar á mannlífið í þjóðfélagi sem hafði brotist undan oki auðvaldsins,
hvar þá? Hlaut þá ekki fegurðarþráin að leiða skáldið burt frá mannlegu
félagi, ekki af heigulshætti, heldur vegna þess að hann á ekki annars úrkosti?
Skýrir þetta ekki að nokkru hina tregablöndnu fegurðarskynjun í Heimsljósi,
sbr. þegar Bera brosir eitt sinn við Ólafi, „og hann var enn gripinn þeim sama
trega sem fegurðin jafnan vakti í brjósti hans“ (Fegurðin, 227).
Sé litið á Heimsljós sem heild má segja að höfundur Ólafs Kárasonar verði
samferða söguhetju sinni, frá harðneskjulegu raunsæi og yfir í ljóðrænan
óveruleika. Til marks má hafa lýsinguna á bænum undir jökli og fólkinu þar
í fýrsta og síðasta kafla Fegurðar himinsins:
Ekki aðeins þau höfðu sál, heldur hlutirnir kríngum þau. Þótt alt væri
komið að fótum fram, bæarkornið, amboðin, búsáhöldin, var hver
hlutur á sínum stað, alt hreint og snurfusað. Það var ekki samloðun
efhisins að þakka að hlutir féllu hér ekki í sundur, - hvað mundi verða
um þessa tréfötu ef hætt væri að mjalta í hana kvölds og morgna, hún
mundi falla í stafi. (12)
Þessi lýsing er óhugsandi í Sjálfstæðu fólki; hún stendur nær fólkinu í
sveitinni hans Fals í Eystridal í Atómstöðinni, gamla fólkinu í Brekkukoti og
vinnukonunni í Innansveitarkróniku. Hér er eitt fýrsta dæmið um þær
„taóisku“ persónur sem Halldóri urðu æ hugleiknari þegar frá leið, og er þá
átt við einstakt hugarfar þess við að taka því sem að höndum ber. Efnistök
Heimsljóss eru öll ýktari en Sjálfstæðs fólks, en það er samt ekki fyrr en í
lokabindinu sem Halldór kveður raunsæið til að leita fegurðarinnar. Hana
er ekki að finna í mannlífmu, ekki einu sinni því sem Halldór batt mestar
vonir við. Hann segir þess vegna um stund skilið við epík sína og gefur sig
lýríkinni á vald - í lok hinnar síðustu stóru þjóðfélagslegu skáldsögu sinnar.
í þessum spegli á heima Eitt og Alt. Ekkert er erfiðara en að skrifa um
fegurðina, og í minniskompum sínum og uppköstum verksins brýnir Hall-
dór sig til dáða. Það er greinilegt að hann vill segja skilið við orðmargan stíl
æskuverka sinna, þótt honum takist það ekki alltaf í Heimsljósi, hann vill
forðast ofskýringar og mælgi. í fyrsta handritinu að Ljósi heimsins segir á
titilblaði:
TMM 1998:2
31