Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Blaðsíða 52

Arni bergmann
Við eigum vitanlega forna hefð fyrir því að skáld mæri höfðingja og þiggi
laun fyrir, en að Einari Benediktssyni undanskildum hafa fáir orðið til að
mæla beinlínis með því að íslenskir höfundar feti í fótspor hirðskálda. Allt
frá rómantískum tíma hefur sú skoðun haft betur bæði á íslandi og allt um
kring, að það sé ekki hollt skáldum að gerast handgenginn valdsmönnum.
Ekki ráðlegt að komast í bland við tröllin. Steinn Steinarr kallaði kvæði sitt
gjöf sína til lífsins: „Ég veit hún er lítil, og þó var hún aldrei til þægðar / þeim
sem með völdin fóru á landi hér“ segir hann í kvæði sem Halldór Laxness
vitnar til í minningarorðum um skáldið. „Fleðulæti við yfírvöldin í skáld-
sögum mjaka höfúndi sínum lítið frammávið í listinni" segiriHalldór í grein
sinni um Dr. Zhivago.12 í reynd hefúr það orðið ríkjandi viðhorf (en
vitaskuld ekki allsráðandi) með^l rithöfunda, að allt vald sé varhugavert,
hvort sem það fer fram með ofbeldi og grimmd eða blíðmælum og sæmilegri
kurteiji. Því hverjar sem aðferðir þess eru og eins þótt erindrekar þess og
handhafar hafi vit á að lofa óstýrilæti bókmennta í ræðum, þá vilja þeir
töluvert á sig leggja til að komast hjá því að skáld geri þann óskunda að trufla
þá almennu meðalhegðun sem hverju kerfi er þægilegust. Fjölmargir odd-
vitar og talsmenn bókmenntanna hafa aftur á móti látið sig dreyma um að
þær geri breið strik í pólitíska reikninga og efnahagsreikninga, geti truflað
sæla sjálfsmynd valdsmannsins og meðalmennskufrið í samfélaginu. Það
viðrar að sönnu misjafnlega fyrir þeim draumi, engu að síður gleymist hann
sjaldan með öllu til lengdar, eins og síðar skal vikið að.
IV
Skyldan til að gagnrýna ástandið heima hjá sér er aldrei einfalt mál. Við
hljótum t.d. að viðurkenna að ekki er á allra færi að gegna henni. Heldur
ekki hægt að verða við henni eins og eftir pöntun. Ekki hafa allir skrifandi
menn einlæga þörf fyrir að láta leiða sig í slarkið. En hitt er víst Halldór
Laxness gekk til glímu af fúsum og frjálsum vilja. Gunnar Gunnarsson sagði
í grein um Halldór sem áður var til vitnað:
Sá sem vill skilja skáldið ffá Laxnesi gerir vel í að hugfesta að þegar
hann lagði land undir fót var það með þeim ásetningi að verða bæði
skáld og kennari. f sál hins unga manns úr Mosfellsdalnum var
umbótaástríðan að minnsta kosti jafn rík listhneigðinni.13
Umbótaástríðan, sem úrtölumenn kenna gjarna við freka áráttu til að hafa
vit fyrir öðrum, er vissulega á sínum stað í verkum Halldórs Laxness. Hvort
sem hann barðist fyrir tannhirðingu, hagræðingu í landbúnaði, prentlist,
50
TMM 1998:2