Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Síða 63

STÍGVÉLAÐl KAVALÉRINN
Réttlœtið
í íslandsklukkunni er eitt þema sem að mínu viti yfirgnæfir önnur, það er
baráttan fyrir réttlætinu. í því efni eiga helstu söguhetjurnar allar hlut að
máli. Má í því sambandi fyrst nefna sjálfa hetjuna Jón Hreggviðsson. Þótt
hann sé ekki alltaf trúverðugur í þeirri baráttu og geri sér jafnvel upp
tilfmningar þegar svo ber undir og það hentar honum, þá talar hann samt í
platónskum anda þegar hann segist hrækja „á réttlæti utan það réttlæti sem
er í sjálfum mér Jóni Hreggviðssyni á Rein“ og svo bætir hann við þessari
há-platónsku setningu: „og á bak við heiminn."12 Að skilningi Jóns Hregg-
viðssonar er réttlætið meira en sýnist í fyrstu, það er ekki spurning um lög
og reglur heldur annað og meira og dýpra, það snýst um skilckan skaparans,
um fyrirkomulagið í tilvist mannsins í víðasta skilningi, það er líka innst í
honum sjálfum sem leiðir hugann að dulhyggjumanninum Meister Eckhart
sem Halldór heillaðist af á yngri árum. Réttlætið er þar að auki handanlægur
veruleiki að skilningi Jóns heimspekings Hreggviðssonar, það er á „bak við
heiminn“.
Snæfríður berst líka fyrir réttlæti, einkum því réttlæti er varðar Eydalín
föður hennar og það kann að virðast talsvert persónubundið réttlæti.13
Hinn eiginlegi riddari réttlætisins í þessu bókmenntaverki er Arnas sjálfur.
Honum er fengið það mikla ábyrgðarhlutverk að endurskoða dóma sem
felldir hafa verið á Alþingi, hann er fulltrúi þess réttlætis sem er vörn hinna
smáu í samfélaginu, þeirra sem ekkert eiga nema réttinn til að lifa í þessum
heimi. Það er þeirra mikla eign, og þá eign eiga þeir ekki undir hinu
veraldlega því að hún býr innra með þeim og er einnig utan við heiminn.
Er það ekki réttlætið sem allt snýst um fyrir Arnasi, er hann ekki reiðubú-
inn til þess að gefa allt fyrir réttlætið, jafnvel ástina, bækurnar, framann? Allt
má það fara veg allrar veraldar, aðeins að réttlætið nái fram að ganga. Hann
berst fyrir réttlæti á Alþingi, fýrir réttlátum dómum, hann berst fyrir réttlæti
í verslun og líður ekki maðkað mjöl í pokum danskra kaupmanna. Réttlætið
á langt í land á íslandi í upphafi átjándu aldar. Það er hin þunga sorg
stígvélaða kavalérsins en einnig köllun hans. Þessi klausa þarf því ekki að
koma á óvart:
„Þessi bókamaður sem hafði um skeið látið burtginnast frá bókum
og hlýtt köllun til að gerast bjargvættur síns fósturlands vegna rétt-
lætisins, nú uppskar hann sem til var sáð, laun þess eilífa riddara
hinnar sorglegu myndar. Sá sem hlýðir þessari köllun á ekki framar
afturkvæmt til þeirrar bókar sem var hans alheimur. Og því var nú
svo þennan morgun er honum bárust tíðindi af hvarfi bókarinnar
[þ.e. Skáldu] sem var kóróna hans bóka, þá lét hann fallast niður á
bekk andvökufölur maður og sagði þessi orð ein: Ég er þreyttur.“ 14
TMM 1998:2
61