Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Blaðsíða 24
HALLDÓR GUÐMUNDSSON
leiðarstef: „Sleitulaust atvinnuleysi og fyllirí gegnum alla bókina" (Mk II,
132).
Á það hefur oft verið bent að drættir úr skáldinu Halldóri Laxness séu í
starfsbræðrum hans báðum, Erni Úlfari og Ólafi Kárasyni, þeir takast á í
honum sjálfúm. Mér hefúr fundist að framan af Heimsljósi hafi Örn Úlfar
betur í þeirri glímu (sbr. söguna af Hólsbúðardísu, sem hann segir í 16. kafla
í Höll sumarlandsins). En þegar á líður er líktog Örn Úlfar þoki meira út úr
sögunni, réttlætiskennd hans verður einsýnni, og í frægu samtali hans og
Ólafs yfir deyjandi barni í Húsi skáldsins fær Ólafur að eiga þetta tilsvar:
örn, sagði skáldið þá. Hefur þér ekki dottið í hug að það sé hægt að
berjast fyrir réttlætinu þángað til einginn maður stendur leingur uppi
á jörðinni? Þótt heimurinn farist skal rétdætið sigra, segir fornt
orðtak. Mér finst ekkert orðtak sé til sem ffekar gæti verið einkunn-
arorð vitfirrínga. (161)
Halldór Laxness var mjög eindreginn í skrifum sínum um pólitík á fjórða
áratugnum. En skáldverk hans verða honum oftar en ekki leið til að draga
pólitík sína í efa, skoða boðunina gagnrýnum huga. Þetta blasir við þar sem
Arnaldur í Sölku Völku á í hlut, en á líka við um Örn Úlfar í Heimsljósi. Og
sú fegurðarþrá sem Halldór skammaði Gide fyrir hefur átt sterkari ítök í
honum sjálfum en svo, að hann gæti afgreitt hana sem flótta og bleyðiskap.
Fegurðin er sjálfstœð höfuðskepna. Árið 1933 semur Halldór greinarstúf um
ljóðabók fornvinar síns, Tómasar Guðmundssonar, Fögru veröld. Þar standa
þessi orð: „Fegurðin er sjálfstæð höfuðskepna, hún er takmark. Um hitt er
barizt, hvort margir eða fáir eigi að njóta fagurra hluta.“7 Hugmyndin um
að fegurðin sé sinn eigin mælikvarði, handan góðs og ills og utan við
mannlífið að öðru leyti hefur átt sterk ítök í Halldóri, hvað sem pólitískri
sannfæringu leið. „Fegurðin og mannlífið eru tveir elskendur sem fá ekki að
mætast", segir meira að segja örn Úlfar í Höll sumarlandsins (122).
Það verður að teljast afar sennilegt að Halldór Laxness hafi þekkt til þeirrar
umræðu um fagurfræði sem fram fór meðal róttækra bókmenntamanna á
fjórða áratugnum. Bæði sat hann alþjóðleg rithöfundaþing, hafði náin tengsl
við alþjóðahreyfmguna í kringum Sovétríkin og svo ferðaðist hann afar
mikið á þeim tíma. Því verður ekki haldið fram hér að Halldór hafi lesið verk
þýska heimspekingsins Immanuel Kants, en enduróm og andsvör við fagur-
fræði hans má sjá víða stað í marxískri umræðu fjórða áratugarins. Kant hélt
því fram (í Kritik der Urteilskraft, 1790) að möguleika frelsisins mætti greina
í eins konar hliðstæðu við upplifun mannsins á listfegurð - og á náttúrunni.
Sú upplifun væri án annars tilgangs, og ólituð af hagsmunum (interessen-
22
TMM 1998:2