Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Blaðsíða 158

RITDÓMAR
ur á 32. aldursári, veiktist hann alvarlega
og varð að hætta þeirra erfiðisvinnu sem
hann hafði unnið fram að því. Það varð
í rauninni mikil blessun fyrir hann, því
nú loks gat hann gefið sig að þeim hugð-
arefnum sem hann hafði áður haft í hjá-
verkum. Um það leyti kynntist hann
einnig kenningum sænska dulfræðings-
ins Swedenborgs og fann þar hugmyndir
sem komu honum áfram. Eftir það orti
hann kvæði sem hann nefndi Skuggsjá og
ráðgátu til að setja fram þær niðurstöður
sem hann hafði þá komist að. En hann
var þó ekki ánægður: eftir því sem hann
las meira sá hann æ betur að margar
hugmyndir hans voru ekki frumlegar og
ein þeirra hafði auk þess löngum verið
kennd við trúvillu. Kvæðið var auk þess
svo myrkt að það náði naumast tilgangi
sínum: hann gat ekki sannfært aðra og
því síður varið sig gegn villutrú, ef ein-
hverjum hefði dottið í hug að bera fram
slíka ákæru. í bili lagði hann heimspek-
ina á hilluna og sneri sér um skeið að
landsmálum. Þannig liðu tíu ár. En til
lengdar fékk Brynjúlfur þó ekki frið fyrir
áleitni Soffíu, og um síðir fór svo að hann
datt niður á hugmynd sem hann taldi að
gæti orðið til að leysa þau vandamál sem
hann hafði lengi verið að glíma við. Tók
hann þá að útfæra þessa hugmynd sem
best hann gat og vann að því lengi.
Nú var Brynjúlfur greinilega byrjaður
að fara sínar eigin leiðir og kominn á allt
aðrar slóðir en samtímamenn hans. En
þá lýkur þroskasögunni, og hefði manni
þó fundist harla fróðlegt að heyra meira
um það hvernig hugsun hans þróaðist
áfram, hvaða áhrifum hann varð fyrir
o.þ.h. Um það er hann fáorður að öðru
leyti en því að hann nefnir heimspeki-
lestur sinn á þýsku, sem hann lærði af
bókum þegar hann var uppkominn, en
svo er að sjá að sá lestur hafi komið of
seint til að hafa áhrif á meginhugmyndir
hans. í staðinn fyrir að rekja sögu sína ver
hann nú afgangi verksins, sem er stærsti
hluti þess, í að setja fram kenningar sínar
á sem skipulegastan hátt. Þannig breytir
það nú um eðli og verður að skýrt upp
byggðu heimspekiriti.
Nú er líklegt að mörgum lesendum
finnist næsta fróðlegt að fylgjast með
rökfærslu höfundar og velta fyrir sér nið-
urstöðum hans, en þó má búast við því
að þessi hluti höfði einna mest til heim-
spekinga, eða áhugamanna um heim-
speki, sem reyni að meta verkið sem rit á
því sviði. Grundvöllur kenninga Brynj-
úlfs er hugmyndin um eindir, eða hfagnir
eins og hann nefnir þær líka, sem séu
smæstu einingar tilverunnar og á ein-
hvern hátt lifandi (jafnvel gæddar e.k.
meðvitund), þótt þær séu hvorki andleg-
ar né líkamlegar, eins og menn hugsa sér
þetta hvort tveggja aðgreint. Brynjúlfur
leitast síðan við að skilgreina eiginleika
þessara einda, og útskýrir samkvæmt því
hvernig þær skipast saman í stærri heild-
ir og mynda þannig í sífelldri hringrás
sinni allt það sem er í alheiminum. Á
þessum grundvelli leitast hann síðan við
að leysa þau vandamál heimspekinnar
sem hann hafði lengi verið að glíma við,
vandamál hins illa í veröldinni, mót-
sögnina um ffjálsan eða bundinn vilja,
afstöðu óbreytanlegs guðs til síbreytilegrar
verundar og þar ffam eftir götunum.
Athyglisvert er að grundvelli þessara
kenningar svipar að nokkru leyti til
„eindaffæði“ (monadologíu) heimspek-
ingsins Leibniz, sem Brynjúlfur kynntist
þó ekki að eigin sögn fyrr en hann var
búinn að móta alla megindrætti kenn-
inga sinna. En hugmyndir hans um teng-
ingu eindanna minna einnig á frum-
eindaffæði fornra heimspekinga sem er
skýrast sett fram í hinum mikla kvæða-
bálki Lucretiusar Um eðli hlutanna og
fjallar einmitt um samtengingu, sundr-
ung og hringrás ffumeinda. Útfærsla
Brynjúlfs er þó í talsvert öðrum anda, því
sjónarhornið er að vissu leyti trúarlegt,
en þó ekki í stranglúterskum anda, því
hann gerir ráð fyrir e.k. ferðalögum sáln-
anna og stöðugum ffamförum bæði í
þessum heimi og öðrum. Að lokum gerir
hann kerfisbundinn samanburð á niður-
156
TMM 1998:2