Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Blaðsíða 77

HUGLEIÐINGAR UM LAXNESKAR PERSÓNUR, EINKUM LEIKPERSÓNUR
Halldór. Orðið blandinn hefur nú stundum eilítið neikvæða merkingu í
íslensku, að minnsta kosti ef menn eru komnir í bland við tröllin. En þegar
hugsað er til annarra þeirra persóna Laxness, bæði í skáldsögum og leikrit-
um, sem eru blandnar einhverju því, sem kynni að vera austræn speki, séra
Jóns Prímusar, gömlu hjónanna í Brekkukoti, kúnstners Hansen og leiðtoga
hans, fulltrúa andans úr Japan með lampa í höndunum, pressarans og konu
hans, - allrar þessarar taó-fylkingar, - þá eru línurnar skýrari í þeim per-
sónuteikningum. Það er helst, að flækja myndist kringum kúnstner Hansen,
enda hefur listamönnum oftast gengið illa að lifa og starfa eftir formúlum.
Á skáldið kannski við, að í Ibsen Ljósdal sé undarleg blanda og ekki af
austurlenskum toga einum? Að minnsta kosti er nafnið undarleg blanda.
Henrik Ibsen. Það var ekki laust við forðum, að menn vildu flokka verk
hans eins og Brúðuheimilið, Þjóðníðinginn og Afturgöngur undir heimsádeil-
ur. Þegar hins vegar var reynt að líma merkimiða á skáldið og skipa því til
dæmis í flokk baráttumanna fyrir kvenfrelsi, fór hann undan í flæmingi og
lét ólíkindalega. Varla fer á milli mála, að Halldór hefúr þekkt vel til verka
hins norska skáldjöfurs, en þó sennilega eitt verkið best: þann eina sjónleik
sem hann gaf sjálfúr íslenskan búning, Vildanden, sem hann kallaði öndina
villtu. I þeim margfræga leik lýstur saman miskunnarlausri og ofstækisfullri
kröfu að bera sannleikanum vitni - hvað sem hann kann nú að heita öðru
nafni - og því bessaleyfi hins venjulega manns að fá að búa sér til sinn litla
lygaheim - til þess að gera þungleika tilverunnar bærilegan. Getur hér leynst
einhver lykill að þessari sérkennilegu nafngift?
Skömmu áður en Laxness skrifaði Prjónastofuna, hafði verið leikin í
Reykjavík í fyrsta skipti (og ekki vonum fyrr) Túskildingsópera Brechts. Hvort
sem einhver tengsl eru á milli eða ekki, kemur fyrir í báðum leikjunum að
gert er út á fatlaða og í þeirra nafni betlað fé. í Prjónastofunni heitir foringi
þessarar hreyfingar Sine manibus, þ.e. hinn handalausi, og reynist vera
keppinautur Ibsens Ljósdals um hylli hinnar „sannheilögu og auðtrúa" sálar,
prjónakonunnar Sólborgar. Hann er þó ekki handalausari en svo, að á hann
spretta armar, þegar mikið liggur við að faðma að sér prjónakonuna. Hann
er með öðrum orðum einn fulltrúi þessa heims svika og falsana, sem er
annað höfuðafl í leiknum, og í Prjónastofunni er hann reyndar í kappi við
önnur eyðingaröfl, fegurðarstjórann, sem gerir út á fegurðina og Þrídísi, sem
gerir út á stríð og eyðileggingu, enda segir skáldið í áðurnefndum skýring-
artexta að leikritið sé „fullt af allskonar nútíma helvíti11. Má víst með sanni
segja um öll þessi leikrit, að þar sé tekist á um sálir milli einskissvífandi afla
gróðahyggju og þeirra, sem hlýða á söng næturgalans, þó að hann reynist
kannski ekki vera annað en venjulegur þröstur eða jafnvel mús, ef betur er
að gáð, líkt og í Prjónastofunni. Milli þessara afla stendur hún Lóa litla og
TMM 1998:2
75