Tímarit Máls og menningar - 01.06.1998, Blaðsíða 29

OFAR HVERRl KRÖFU
í ræður til að halda á höfundaþingi í Tíflis o.fl. einsog fram kemur í Gerska
æfmtýrinu, þegar hann skráir atvik frá gamlárskvöldi 1937 í Gorí í Kákasus:
Dreingurinn á bílastöðinni, hin fullkomna fegurð hans, þrátt fyrir
þótt hann væri klæddur í tötra. Hvernig ég skildi snögglega sögu
Tómas Manns, Der Tod in Venedig. Hrifníng af sjálfri fegurðinni, án
nokkurrar kynferðistilfinníngar, aðeins hvöt til þess að gera eitthvað
fyrir hið fagra, leggja fram líf sitt fyrir hið fagra. Fegurðin tekur öllu
fram. (Mk II, 269)
Óvíða í bókmenntum er hreinræktaðri eða með vondu orði „úrkynjaðri“
fegurðardýrkun síðustu aldamóta gerð betri skil en í Dauðanum í Feneyjum
eftir Thomas Mann. En hér hefur Halldór andartak fundið samhljóm með
þessu verki, með þeirri hreinræktuðu fegurðarþrá sem hann annars skamm-
ar Gide fyrir. Atvikinu er ekki haldið til haga í Gerska æfmtýrinu, en það
hlýtur að hafa aukið á innri togstreitu skáldsins, sem í orði kveðnu vill vísa
á bug fegurðarþrá „sem ekki hefur gert samníng við skynsemi og veruleika“,
en sem sjálfur skynjar hana stundum svo ótrúlega sterkt. Slík andartök í
samhljómi við náttúru og fegurð og jafnvel alheiminn koma nokkrum
sinnum fyrir hjá Halldóri (t. d. í Heiman eg fór), og eru merkilegt athugun-
arefni útaf fyrir sig, en hér nægir að minna á þegar Ólafur Kárason skynjar
fyrst kraftbirtíngarhljóm guðdómsins: „Hann veit ekki fýr til en hann er
sjálfur orðinn titrandi rödd í almáttugum dýrðarhljómi“ (Ljós heimsins,
18).14 Halldór Laxness hefur þekkt slíka skynjun, og hún á sinn þátt í að
skipa fegurðinni í öndvegi í verkum hans.
Að undanskildum Hamsún. Síðasti hluti Fegurðar himinsins, eftir að Ólafur
hefur hitt sína Beru, er þó ekki bara einföld ástarsaga með tragískum
aðskilnaði, sem skáldið reynir að lokum að sigrast á með því að ganga á
jökulinn. Stundum skynjar lesandinn vel að myndin af Beru er mynd sem
Ólafur hefur búið til, að hún er í aðra röndina líka venjuleg stúlka sem vill
vera með sínum jafnöldrum, skemmta sér um borð og á viðkomustöðum
skipsins, en ekki bara sitja og hjala við hið ,einræna skáld lítilla upplaga' sem
nýsloppið er úr tukthúsinu. Þá stendur Ólafur álengdar ekki laus við beiskju,
og er jafnvel einsog hann sé að ímynda sér þetta allt. Sem dæmi má taka
byrjun 21. kaflans, þegar Ólafur sér Beru í félagsskap ,feits og glaðklakkalegs
stúdents af fýrsta farrými'. „Ljósvíkíngurinn vaktar þau úr fjarska, hvernig
hún sóar brosum sínum og augnatillitum á þennan litla mann eins og nú
hafi hún loks fundið þann sem hún skildi“ (229). Og Ljósvíkingurinn hugsar
með sér: „Það eru feitir málskrafsmenn sem sigra í heiminum, þessi heimur
TMM 1998:2
27