Tímarit Máls og menningar - 01.11.2012, Síða 105

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2012 · 4 105
rekinn er út frá gróðasjónarmiði ein-
staklings einu saman“ (91): fjöldi þeirra
fer á vergang og áður blómlegar sveitir
leggjast í eyði. Samhliða þessari þróun
til aukins kapítalisma taka viðhorf að
breytast til fátæktar hjá efri stéttum en
einnig innan siðfræði og guðfræði: Eftir
því sem atvinnulausum fátæklingum
fjölgar dregur úr þeirri siðferðislegu
skyldu að veita þeim aðstoð. Þess í stað
eru þeir álitnir bera ábyrgð á eigin óför-
um, einkum vegna þess hversu „latir“
þeir séu. Höfundur spyr:
En hvernig gátu þessi umskipti orðið? Ég
held að eina haldbæra skýringin sé sú að
þessi viðhorf séu sprottin upp við mjög
sérstakar aðstæður meðal yfirstéttar sem
hleypir gersamlega fram af sér beislinu
í græðgi og skákar í því skjólinu að eng-
inn geti skakkað leikinn, ekkert vald sé
henni sterkara, hún komist því upp með
hvað sem er. Tilfinningarnar gagnvart
lágstéttunum mótast þá af þeirri nokkuð
svo útbreiddu reglu, að menn fara að hata
þá sem þeir ræna og féfletta og eigna
þeim allt illt. Við aðrar kringumstæður
hefðu þessi viðhorf sennilega átt talsvert
erfiðara uppdráttar. (121)
Þessi fyrirlitning á fátæklingum og
lægri stéttum hafi síðan skilað sér inn í
klassíska hagfræði og frjálshyggjuna, s.s.
í lögmálinu sem kennt er við J.-B. Say
(305–7).
Annar þáttur bætist við þessa þjóð-
félags- og hugarfarsbreytingu, þ.e.
„almenna framfarakenningin“ um að
mannkynið taki framförum eftir
ákveðnum lögmálum „ofar vilja eða
gerðum einstakra manna“. Þetta kann
að virðast koma illa heim og saman við
sterka einstaklingshyggju frjálshyggju-
sinna en þó fallast þeir jafnan á að
skuggahliðar framfaranna megi „skýra
sem nauðsynlegar fórnir sem menn
verði að færa fyrir framfarirnar svo þær
geti haldið áfram“ (193). Þannig hafi
verið óumflýjanlegt og til lengri tíma
litið þess virði að með „girðingunum“
hafi „vísindalegur landbúnaður“ tekið
við af „óvísindalegum“.
Þriðji áhrifaþátturinn er svo sá að
fyrir vissa heppni verður Bretland að
„lávarði heims“ seint á 18. öld og drottn-
ar yfir heimshöfunum og heimsverslun-
inni en það gagnast landinu við að ná
efnahagslegri stórveldisstöðu sinni, er
byggist á „óheilagri þrenningu“ baðm-
ullariðnaðar, vélvæðingar og þrælasölu.
Þessari breyttu stöðu Breta fylgdu
umskipti í viðskiptastefnu þeirra: Til
þess að geta byggt upp innlendan baðm-
ullariðnað höfðu þeir til þessa fylgt
strangri verndarstefnu. „En þegar þeir
voru búnir að ná undirtökunum, losa
sig við keppinauta og þurftu að hafa
ótepptan aðgang að mörkuðum um
allan heim, sneru þeir við blaðinu og þá
varð „frjáls verslun“ jafn mikill sann-
leikur og verndarstefnan hafði áður
verið.“ (174–5) Hin klassíska hagfræði er
þá til í fullmótaðri mynd til þess að rök-
styðja og löghelga þá stefnubreytingu.
Nú eru til ólíkar túlkanir á þessum
sögulegu fyrirbærum og eflaust hægt að
setja spurningarmerki við einstaka
atriði í þessari frásögn.8 Fyrir höfundi
vakir fyrst og fremst að sýna að þessi
sögulegu ferli hafi mótað hugmynda-
kerfi klassískrar hagfræði sem og verið
forsendan fyrir því hversu miklum
áhrifum hún náði og virðist mér sú rök-
semdafærsla býsna sannfærandi. Það
hafi því verið aðstæður eða samverkan
langtímaþróunar af þrennum toga sem
kölluðu eftir slíku kenningakerfi fremur
en að það hafi fyrir eigin verðleika orðið
að ráðandi hugmyndafræði.
Til þess að sýna fram á að svo sé
tekur Einar Már til við að rýna í kenn-
ingar höfunda klassísku hagfræðinnar
og rökin sem þeir færa fyrir þeim.