Tímarit Máls og menningar - 01.11.2012, Blaðsíða 60

Þ o r s t e i n n Þ o r s t e i n s s o n
60 TMM 2012 · 4
skiptið er ljóðið gert að gátu, ljóðaflokkurinn að gátusafni. Áherslan flyst af
eiginleikum ljóðsins sjálfs yfir á getspeki lesenda og hugsanlega ráðningu
gátunnar. Tökum tvö dæmi sem Steinn nefnir í viðtalinu 1958: Eru þriðja
og fimmta ljóð flokksins („Gagnsæjum vængjum flýgur vatnið til baka“
og „Vatn, sem rennur um rauðanótt“) – eru þau gluggar að goðsögum, eða
sjálfumnægt listaverk og ástarelegía? Hinn yfirlýsti skilningur Steins mundi
gjörbreyta eðli ljóðaflokksins og leggja sligandi byrðar á herðar lesanda. Í
stað þess að beina athyglinni að fundvísi skáldsins á möguleika tungumáls-
ins þyrfti hann að hafa í huga eða grafast fyrir um mökk af sögulegum fróð-
leik um kristnar helgisagnir, grískar goðsögur og þar fram eftir götunum.
En af hverju ætti Steinn að yrkja um jafn langsótt efni og Gralsagnirnar eða
þemu úr Ódysseifskviðu? Og umfram allt: Samræmist það anda ljóðanna?
Í framhaldinu hljótum við þá að spyrja hvar finna megi þemu annarra tor-
skilinna ljóða flokksins.
Mínar merkingar, ef ég má kalla þær svo, eru hinsvegar nærtækar, byggðar
á orðfæri ljóðanna sjálfra og geðhrifum sem þar er að finna, svo sem ástar-
trega, íhugun um persónulegan dauða og framhaldslíf ljóðanna – en það
eru sígild stef, hin síðari algeng á efri árum skálda. Það hljómar reyndar
ankannalega að tala um efri ár Steins á þessum tíma því hann er einungis
á fertugsaldri þegar hann yrkir ljóðin. En skáldævi Steins var að nálgast
sitt endadægur og því skyldi ekki gleyma við túlkun á ljóðaflokknum. –
Spurningin er því, almennt orðað: Hvar býr merking ljóða? Í þeim sjálfum
eða í órafjarska handan við veröld þeirra? Á merkingin sér sjálfstæða tilvist
óháð ljóðunum eða verður hún til í ljóðmálinu?
Af framansögðu má ráða – og kemur líklega fæstum á óvart – að sjálfur
tel ég mína túlkunarleið mun vænlegri, þó hver og einn lesandi hljóti að
sjálfsögðu að vega og meta rökin og kveða upp sinn dóm. Ég er reyndar
sannfærður um að óáreiðanlegasta heimild sem til er um skáldskap Steins
er Steinn Steinarr sjálfur.32 Og skýringar Steins á Tímanum og vatninu eru
tvímælalaust einn sérstæðasti þátturinn í viðtökusögu ljóðaflokksins og þótt
víðar væri leitað í ljóðmælum heimsins. Það gildir reyndar ekki bara um
þær útlistanir hans á Tímanum og vatninu sem hér var vikið að heldur ekki
síður um lýsingar hans á því hvenær og hversvegna hann fór að yrkja en þó
einkanlega það hvernig hann talaði um eigin skáldskap í viðtölum.33 Ýmsir
sem þekkja þau ummæli hans munu eflaust taka með nokkrum fyrirvara
þeim skilningi sem hér er boðaður, að skáldævi og ódauðleiki skáldskapar sé
mikilvægt þema í Tímanum og vatninu. Þó má benda á dæmi þess að Steini
var hreint ekki sama um afdrif ljóða sinna, samanber þá lítt duldu fæð sem
hann lagði á Sigurð Nordal þegar honum fannst hann sjálfur og fleiri skáld
misrétti beitt í Íslenskri lestrarbók.
Það er síður en svo einsdæmi meðal skálda að þau svari út úr um skáld-
skap sinn þó algengara sé líklega að skáld hafni því alveg að tjá sig um svo
einkaleg og torskýrð efni sem eigin skáldskap.34 Reyndar eru útlistanir