Tímarit Máls og menningar - 01.11.2012, Blaðsíða 119

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2012 · 4 119
Hann kemur sér fyrir í skrokki og haus
magnaðasta og undarlegasta draugs sem
sögur frá greina – í nautinu Glæsi, sem
hímir í fjósi Þórodds á Finngeirsstöðum,
eins þeirra Þorbrandarsona sem réðu
bana syni Þórólfs, Arnkeli goða, helsta
keppinauti sjálfs Snorra goða um völd á
Snæfellsnesi. Eins og draugsi rifjar upp í
sögunni hrökk Þórólfur upp af í gremju
yfir því að hafa reynt að beita Snorra
fyrir sig í illdeilum við son sinn og mis-
tekist. Gekk svo aftur fyrir sakir óupp-
gerðrar heiftar í garð allra, drap mann
og annan, eyddi byggð – allt þar til Arn-
kell tók hann úr haugi og kom honum
fyrir. En fór aftur á kreik þegar sonur
hans var dauður og lét Þóroddur Þor-
brandsson þá brenna draugsa – sem
tórði þó áfram í ösku sinni og gekk enn
aftur í nautkálfi, sem Þóroddur vill ekki
skera þótt framsýn fóstra hans skynji að
„vábeiða þessi“ vill illt eitt. Sagan er svo
ofin úr upprifjun á því úr Eyrbyggju
sem helst kemur við sögu bægifóts, bið
eftir því að Glæsir geri það upp við sig
hvort hann vilji hefna sín á sonarbana
sínum Þóroddi – sem er um leið að hans
dómi eina manneskjan sem hefur sýnt
honum vinsemd. En að auki og ekki síst
er sagan tilraun höfundar með tilvistar-
vanda drauga og könnun hans á þeirri
illsku sem knúið hefur til fólskuverka
Þórólf bægifót, lifandi og margdrepinn.
Ármann Jakobsson er ekki á þeim
buxum einkum að gera upp við fegraða
mynd af „þjóðveldinu“ eða öld hetju-
skapar – enda óþarft eftir Gerplu og
margþætta afhjúpunaráráttu seinni ára-
tuga. Það er gengið út frá því að Þórólf-
ur bægifótur sé staddur í bófafélagi sem
er í senn framandi og kunnuglegt
(merkilegt annars hve krafan um „virð-
ingu“ sem Glæsir tönnlast mjög á er
náskyld tali mafíósa samtímans eins og
við þekkjum það úr frægum kvikmynd-
um: Show me some respect, man). Í því
„kerfi“ er skynsamlegt að verða fyrri til
áreitni og yfirgangs vilji menn halda
sínum sessi eða hækka hann. Í sögunni
er að auki gefinn nokkur gaumur að því,
að þótt morð og brennur séu enn sjálf-
sögð aðferð í valda- og virðingarstríði er
pólitísk lævísi og „lagatækni“ að sækja á
– þær brellur tryggja öðru fremur sigur
Snorra goða bæði yfir Arnkeli og föður
hans Þórólfi. Að því er varðar þjóð-
félagsmyndina verður þó eftirminnileg-
ust sagan af því þegar Þórólfur bægifót-
ur heldur þrælum sínum veislu og lofar
þeim frelsi ef þeir fari að skjólstæðingi
sonar hans og brenni hann inni. Árásin
mistekst og Arnkell lætur hengja þræl-
ana alla. Af þessu segir í einni málsgrein
í Eyrbyggju – en hér er sagan stækkuð
með þeim kostum að verða áleitin
áminning um ömurlegt hlutskipti
fátækra og ófrjálsra, þeirra einatt nafn-
lausu peða sem höfðingjar ota fram í
valdatafli.
Illskan og réttlæting hennar
Samfélagið er á sínum stað og sá sem í
því lifir mun af þeim pækli saltur verða.
En eins og Ármann Jakobsson hefur að
orði komist í viðtali, þá hefur hann
mestan áhuga á illskunni – því afli sem
hann telur blunda í öllum en nær algjör-
lega tökum á Þórólfi bægifóti. Illskan er
allstaðar, það er rétt og satt. Í Talmúd
segir: komi einhver til þín og segist geta
losað þig við þá hvöt illt að gjöra ( jetser
hara), trúðu honum ekki. En sigur illsk-
unnar er vitanlega ekki sjálfgefinn,
hann er möguleiki. Ármann vill kanna
forsendur hennar og til þess skoðar
hann sögu þess skrímslis sem Þórólfur
bægfótur er, lifandi og ódauður draugur.
Sú könnun hrekur svo til allar aðrar
persónur sögunnar í lítil aukahlutverk.
Hún dregur dám af ýmsum algengum
nútímalegum hugmyndum um það
hvernig persóna verður til og tortímist,