Tímarit Máls og menningar - 01.11.2012, Blaðsíða 132

D ó m a r u m b æ k u r
132 TMM 2012 · 4
Björn Halldórsson í Sauðlauksdal
hefur löngum verið kenndur við þá
kartöflu sem hann, einna fyrstur
manna, kom úr moldu hérlendis, en
hann skrifaði líka ritlinga um hugðar-
efni sín, meðal annars Atla, kennslurit
fyrir bændur í samtalsformi, og Arn-
björgu, til þess að leiðbeina húsfreyjum
um rétta breytni og hvernig þær gætu
best orðið bónda sínum að liði við
búskapinn. Grasnytjar er ef til vill
þekktasta rit hans af þessu tagi, og end-
urómar nokkuð í þessari skáldsögu, en
þá bók Björns nefndi Gunnar Gunnars-
son sérstaklega sem það rit sem hann
hefði haft af mest gagn þegar hann
skrifaði örlagasögu sem gerist á sömu
slóðum, Svartfugl. Ekki má heldur
gleyma því að Björn var ekki einhamur
fremur en aðrir upplýsingarmenn og
fékkst því einnig við skáldskap. Þar
hefur þetta kvæðisupphaf orðið fleygast
þótt nú sé það vafalaust flestum gleymt.
Í anda þeirra mága er hér dugnaðurinn
lofsunginn og boðaður landanum:
Ævitíminn eyðist,
unnið skyldi langtum meir.
Síst þeim lífið leiðist
sem lýist þar til út af deyr.
Þá er betra þreyttur fara að sofa,
nær vaxið hefur herrans pund
en heimsins stund
líði í leti og doða.
Þetta er orðinn alllangur formáli að
stuttri skáldsögu Sölva Björns Sigurðs-
sonar, en engu að síður er ágætt að setja
hana í rétt sögulegt samhengi til skiln-
ingsauka. En þá er tímabært að spyrja
réttmætrar spurningar: Hvað hefur
þessi saga um grös og ræktunarstarf í
afviknum dal fyrir rúmum tvö hundruð
árum að segja okkur nútímafólki? Getur
hún átt nokkurt erindi við okkur hér og
nú?
Því er fljótsvarað: Saga Sölva talar
beint til okkar tíma og snilld sögunnar
er fólgin í því hvað hún gerir það með
beinskeyttum en jafnframt táknlegum
hætti. Bakgrunnur sögunnar eru Skaft-
áreldar 1783, jörð brennur í Skaftafells-
sýslu og það er dimmt yfir mannlífi;
skepnur og menn falla svo upplausn
blasir við og óvíst með áframhald
búsetu á Íslandi. Algert hrun í orðsins
fyllstu merkingu hefur því orðið á
Íslandi þegar Björn gamli Halldórsson
tekur sig upp frá dvalarstað sínum í ell-
inni, Setbergi í Eyrarsveit, blindur og
stirður ekkill, og heldur á sitt forna býli
í Sauðlauksdal. Þar hyggst hann halda
veislu mikla fyrir helstu höfðingja og
máttarstólpa lands og þjóðar, þar sem
allur matur yrði ræktaður af honum
sjálfum í túninu heima. Með því móti
hugðist hann efla trú þeirra á landið og
þannig myndi hefjast sú uppbygging
sem þjóðin svo sárlega þarfnaðist og
Björn trúir einlæglega á, þrátt fyrir allt.
Eða eins og hann segir á einum stað:
„Hví ganga menn þá blóðhlaupnir um
löndin, hugsaði ég, þegar öll lífsins björg
getur gróið í túngarðinum heima?“ (90)
Að hjálpa Íslendingum að hjálpa sér
sjálfir – það var grundvallarhugsjón
þeirra mága og í henni meðal annars var
bylting upplýsingarinnar fólgin.
Um hliðstæður þessa við stöðu okkar
í samtímanum þarf ekki að fjölyrða. Þær
blasa við þótt ekki verði þeim miklu
hörmungum sem dundu yfir Íslendinga í
Móðuharðindunum jafnað við fjármála-
hrunið síðasta, þótt sumir hafi reyndar
gert það. Sölvi Björn teflir fram lærdómi
Björns og dugnaði, trú á landið og ávexti
þess, en við hlið hans stillir hann upp
ungu pari sem aðstoðar öldunginn og
má túlka sem fulltrúa framtíðarinnar;
Maríu sem hefur tileinkað sér þekkingu
hans á jurtum og útbýr úr þeim heil-
næmar og góðar máltíðir, og Scheving
hinum unga sem er brokkgengari pers-