Tímarit Máls og menningar - 01.11.2012, Blaðsíða 52

Þ o r s t e i n n Þ o r s t e i n s s o n
52 TMM 2012 · 4
án skýrs eða umritanlegs inntaks er ekki heiglum hent, til þess þarf fágætt
skynbragð á möguleika tungumálsins. Og ljóðin sem Steinn orti til viðbótar
í þessum stíl en tók ekki upp í flokkinn sýna best hversu vandasöm þessi
skáldskaparaðferð er. Hannes telur að hún geti verið holl um stundarsakir
en virðist hafa áhyggjur af því að ljóð af þessu tagi festist í sessi og leiði til
stöðnunar „sé kröfunni um merkingarleysi fylgt eftir af einni, ég tala ekki
um tveimur kynslóðum skálda“. Sá ótti er þó væntanlega ástæðulaus; til þess
er aðferðin of erfið og ólíkleg til vinsælda.
Að lokum segir Hannes að hugtök á borð við margræði, tvísæi og torræði,
allt kunnar eigindir ljóða, verði ekki höfð um Tímann og vatnið –
því öll gilda þau einungis þar sem merking er fyrir. Ljóð sem aðeins „eru“ geta hvorki
verið margræð, tvísæ né torræð frekar en fuglasöngur eða lækjarbunuhljóð. Þetta
hafa sumir lesendur verksins ekki skilið og leitað merkingar í Tímanum og vatninu
þvert ofan í einkunnarorð skáldsins [leturbreytingar hér].
Hannes undanskilur þau ljóð sem virðist ort „an die ferne Geliebte“ en
annars er grein hans afar skýrt dæmi um þennan skilning á einkunnarorð-
unum – sem aftur ræður skilningi á ljóðaflokknum – og hún er skrifuð af
næmu skáldi sem íhugað hefur vanda listar sinnar. Svipuð er afstaða Jóns
Óskars sem tók upp hanskann fyrir atómskáldin og taldi fjarri sanni þær
kenningar –
sem íslenskir bókmenntafræðingar hafa árum saman tuggið hver eftir öðrum, að
atómskáldin hafi haft að leiðarljósi þessa setningu eftir Archibald MacLeish sem
Steinn hafði að einkunnarorðum fyrir Tímanum og vatninu: „A poem should not
mean, but be“. Þeir hafa ekki viljað skilja, að Tíminn og vatnið og sá boðskapur
merkingarleysu sem menn telja að ráði þar, koma atómkveðskapnum ekkert við.5
Nokkuð bar á skyldri ljóðaumræðu í Þýskalandi á sjötta og sjöunda
áratugnum. Skáldið Gottfried Benn boðaði í frægum fyrirlestri 1951
„hið algera ljóð, án trúar, án vonar, engum ætlað, ljóð af orðum gert“.6 Á
öndverðum meiði var til að mynda Hans Magnus Enzensberger sem ritaði
að ljóð yrði að vera ætlað einhverjum; það gæti tekið hvaða afstöðu sem væri
nema aðeins eina: þá að meina ekkert og engan, vera einungis tungumál og
sælt með að vera það sjálft. En ef taka ætti mark á ljóði, bætti hann við, yrði
lestur þess að veita ánægju.7 Ef til vill glittir í hina þýsku umræðu á bak við
grein Hannesar, ég veit það ekki, en reyndar hafði Hannes verið við nám í
Þýskalandi á sjötta áratugnum og eflaust fylgst vel með umræðu af þessu
tagi.
Ekki er óhugsandi að Steinn hafi sjálfur skilið einkunnarorðin áþekkum
skilningi – eða ef til vill hugsað þau sem vörn gegn hverskyns útleggingu öllu
heldur – þó um það séu engar heimildir svo að mér sé kunnugt. Að minnsta
kosti fjarlægði hann orðin við seinni útgáfu bálksins 1956, enda hæfa þau
honum tæpast séu þau skilin svo. Sigfús Daðason andæfir þessum skilningi