Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Page 21

M á l s va r i n á t t ú r u n n a r
TMM 2014 · 2 21
þau að hafa neikvæð áhrif á hrygningarstöðvar úti fyrir ströndum landsins
og þar með á lífsafkomu fiskistofnana sem Íslendingar byggja svo mikið á.
Í bókinni um hálendið fræðir Guðmundur Páll okkur ekki aðeins um
jarðsögu og náttúrufyrirbæri heldur tengir hann saman sögu lands og þjóðar
með því að flétta inn í frásögnina brotum úr skáldskap, þjóðsögum, sögum
af goðmögnum og kynjaverum og sögulegum fróðleik um óbyggðirnar, frá
því land byggðist og fram til loka 20. aldarinnar, til að sýna að öræfin hafa
ætíð verið partur af lífi íslensku þjóðarinnar, með einum eða öðrum hætti.
Öræfin eru náttúruarfur íslensku þjóðarinnar og uppspretta stórs hluta
af menningararfi hennar og standa ber vörð um þau af þeirri ástæðu. Þau
voru skilaboð hans til okkar og hans hjartans ósk. Sú sé ábyrgðin gagnvart
komandi kynslóðum íbúa þessa lands en ábyrgðin snýr líka að heiminum
öllum, benti hann á, þar eð hálendið sé lítið snortið af mannavöldum og
því einstakt á heimsvísu. Hann minnti Íslendinga á ábyrgð sína gagnvart
hálendinu og meira en það, hann kallaði þá til ábyrgðar. Íslendingar en ekki
aðrir hefðu það á valdi sínu að vernda sitt land eða spilla því.
Með því að draga fram í dagsljósið hinar margþættu hliðar í sögu sam-
búðar lands og þjóðar og stefna því saman í eina lifandi heild, frásagnir
manna og vitnisburð náttúrunnar sjálfrar um sambúð manns og náttúru í
aldanna rás, þá tengir hann íslenska náttúru og íslenska þjóð á aldalöngum
tímaás. Hann bendir á hvernig einmitt þessi sambúð og þau tengsl Íslendinga
við óbyggðirnar sem hún hefur alið af sér sé líka áhrifavaldur í vistkerfi
hálendisins, enda maðurinn hluti af náttúrunni og nú á tækniöld í valds-
stöðu, jafnvel gagnvart ægivaldi öræfanna, til að spilla þessu vistkerfi, en
að sama skapi í aðstöðu til að vernda það í nútíð og framtíð. Það má aldrei
gleymast að land er menningararfur, benti hann á og meira til, eða eins og
hann orðaði það: „Það er vöggugjöf hvers Íslendings og komandi kynslóða. Í
þessum arfi er fólgin frumburðarréttur hvers manns ásamt ábyrgð; að njóta
landsins gæða og nýta þau án þess að spilla þeim.“2
Þegar bókin um hálendið í náttúru Íslands kom út árið 2000 sagði Guð-
mundur Páll að hún væri málsvari náttúrunnar.3 En eins og við munum þá
kom hún út á tíma þegar landið logaði í deilum út af virkjanaframkvæmdum
á hálendinu. Það stóð yfir barátta fyrir verndun víðfeðmra óbyggða gegn
óafturkræfum spjöllum, barátta sem bæði skildi íslensku þjóðina eftir í
sárum og gerbreyttu landslagi og vistkerfi á stóru svæði.4 Eins og aðrir sem
haldið hafa sjónarmiðum náttúruverndar á lofti í umræðu um virkjanir á
Íslandi þá mótmælti Guðmundur Páll þeim rökum að viðhorf eða hagsmunir
virkjanafyrirtækja, eða stóriðnaðar eða nýtingastefnu af hvaða tagi sem er sé
rétthærri öðrum sjónarmiðum þegar kemur að því að taka ákvarðanir um
hálendisnáttúru Íslands. Hann gagnrýndi hversu óþroskuð náttúruverndar-
stefna væri hjá íslenskum stjórnvöldum og hversu treg þau hefðu ætíð verið