Tímarit Máls og menningar - 01.06.2014, Page 96

R e y n i r A x e l s s o n
96 TMM 2014 · 2
alþekkt, og finna má skrif frá nazistatímanum þar sem honum er lýst sem
sönnum föðurlandsvini sem hafi varið sönn þýzk gildi gegn lymskulegum
árásum gyðinga. Það sem ég á við er að ekki var verið að kafa nákvæmlega
í hvað hann hefði skrifað um þá. Hann var af nazistum hafinn á stall fyrst
og fremst sem mikill listamaður sem væri innblásinn af þjóðlegum þýzkum
anda.
Þekktasta heimildin um gyðingaandúð Wagners er hin illræmda grein
hans Das Judenthum in der Musik (Gyðingdómur í tónlist). Hún birtist fyrst
í tímaritinu Neue Zeitschrift für Musik árið 1850 undir dulnefni, en Wagner
gaf hana svo aftur út í bæklingi örlítið breytta árið 1869 undir eigin nafni
og bætti við hana stuttum formála og mjög löngum eftirmála. Upphaflega
greinin hafði að geyma árás á Mendelssohn, sem er nefndur með nafni og
var látinn þegar greinin birtist, og þó fyrst og fremst á Meyerbeer, sem er
ekki nefndur og var þá bráðlifandi, en auk þess fær Heinrich Heine líka
dálitla gusu, þótt hann hafi verið ljóðskáld en ekki tónskáld. Árásin er hins
vegar sett í stærra samhengi og beinist að öllum gyðingum. Wagner byrjar
á að segja það nauðsynlegt að útskýra þá ómeðvituðu tilfinningu sem birtist
hjá þjóðinni sem andúð á gyðinglegu eðli. Eftirmálinn 1869 fjallar aðal-
lega um hvernig blöð og tímarit hafi ráðizt látlaust á Wagner vegna fyrri
birtingarinnar, og Wagner skýrir það þannig að gyðingar ráði yfir öllum
blöðum og tímaritum í krafti auðs. Gagnrýnandinn Eduard Hanslick, sem
Wagner taldi gyðing, fær líka sinn sérstaka skammt.
Ég ætla ekki að rekja innihald þessa heimskulega og ógeðfellda rits, heldur
læt mér nægja að segja að meintar útskýringar Wagners eru það sem kalla
mætti félagslegar; svo sem að gyðingum hafi ekki tekizt að aðlagast eða sam-
samast þjóðinni, séu einangraðir og hafi engin eðlileg menningarleg tengsl
við fólkið í landinu. Því séu þeir ófærir um að skapa raunverulega tónlist
frá eigin brjósti, því að slík tónlist verði að eiga rætur meðal fólksins, heldur
verði þeir að láta sér nægja að herma eftir því sem aðrir gera. Það er ekki
minnzt á kynþætti í ritinu, né að gyðingar séu það sem við mundum nú á
dögum kalla genetískt frábrugðnir öðrum, heldur er þvert á móti gefið í skyn
að þeir geti samlagazt þjóðfélaginu, fengið „endurlausn“ með því að hætta að
vera gyðingar og gerast „raunverulegar manneskjur“ [wahrhafte Menschen]
eins og Wagner orðar það, og þannig geti allir orðið sameinaðir og óað-
greinanlegir. Það er kannski ekki alveg ljóst hvernig Wagner taldi gyðinga
vera afmarkaða sem hóp á þessum tíma: Það er ljóst að trúarbrögð nægðu
ekki til að skilgreina gyðinga í hans augum; til dæmis var Mendelssohn
áfram gyðingur þótt hann tæki kristna trú – það þurfti greinilega meira til.
Líklega leit hann á gyðinga sem einhverskonar þjóðflokk sem væri dreifður
innanum aðrar þjóðir. Það er því rangt að segja að í riti Wagners sé að finna
kynþáttahatur, þótt það sé nú á dögum fullyrt aftur og aftur, – gyðingahatur
er þar vissulega að finna, en hugmyndir um kynþætti voru ekki ennþá
komnar til sögunnar í almennri umræðu. Það er því ljóst að Hitler og